Mövzu İqtisadi nəzəriyyənin predmeti və metodu.( 2 saat)
Yüklə 1,97 Mb.
|
| 2 əmələ gəlməsinin ilkin şərti torpağın icarəyə verilməsidir. Başqa sözlə, torpaq mülkiyyətçisi öz torpaq sahəsini müəyyən müddətə başqa bir şəxsə icarəyə verir. Icarə müqaviləsində torpaq sahibinə icarə haqqı verilməsi nəzərdə tutulur. Buna əsasən demək olar ki, torpaq rentası kənd təsərrüfatında muzdlu əməklə yaradılan əlavə mənfəətin, torpaqdan istifadə etməyə icazə verdikləri üçün icarədarlar tərəfindən torpaq sahiblərinə icarə haqqı formasında verilən hissəsidir. Deməli, torpaq rentası torpaq mülkiyyətini həyata keçirməyin iqtisadi formasıdır. Torpaq rentasının əmələ gəlməsi torpaq üzərində mülkiyyət münasibətlərinin meydana gəlib formalaşması və inkişaf etməsi ilə əlaqədardır. Torpaq mülkiyyəti formalarının inkişaf et-məsi və dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq torpaq rentası da inki-şaf edib dəyişmişdir. O, hələ quldarlıqda meydana gəlmiş və münbitliyinə görə ən yaxşı torpaq latifundiyalarında qul əməyi ilə yaradılan daha yüksək nəticələrin quldarlar tərə-findən mənimsənilməsi formasında təzahür etmişdir.
Feodal torpaq mülkiyyətinə feodal torpaq rentası xasdır ki, bu da öz inkişafında aşağıdakı üç mərhələdən keç-mişdir: 1) Işləyib ödəmə rentası və ya biyar; 2) Məhsul ren-tası və ya məhsul töycüsü; 3) Pul rentası və ya pul töycüsü. Biyarın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, kəndli həftənin müəyyən hissəsində (məsələn, 3 və ya 4 gün) özünün çox sa-də əmək alətləri ilə birlikdə feodalın təsərrüfatında işləməklə götürdüyü torpağın haqqını ödəyir. Burada kəndlinin özü və feodal üçün işlədiyi vaxt bir-birindən ayrılmışdır. Lakin aydın məsələdir ki, kəndli özü üçün işlədiyi vaxtda daha yaxşı çalışır. Odur ki, bunu müşahidə edən feodal məhsul töycüsünə keçməyi üstün tutur. Töycü təsərrüfatında əkinə yararlı bütün torpaqlar feodaldan asılı olan kəndlilərin istifadəsinə verilir. Kəndli-nin özü və feodal üçün işlədiyi vaxt, məkan və zaman etiba-rilə bir-birindən ayrılmır və kəndlilər işi bilavasitə məcbu-riyyət olmadan yerinə yetirirlər. Lakin renta ödənilərkən kəndlinin yaratdığı məhsulun bir hissəsi bütün məhsuldan ayrılır. Ona görə də belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, məhsul rentası işləyib ödəmə rentasının çevrilmiş formasıdır. Işləyib ödəmə rentası kimi məhsul rentası da natural təsərrüfatın hökmranlığı ilə əlaqədardır və birləşmiş əkinçilik – sənaye əməyinin nəticəsidir. Lakin o, işləyib ödəmə rentasına nis-bətən istehsalın inkişaf etdirilməsi üçün daha geniş imkanlar yaradır və kəndlilərin təbəqələşməsini sürətləndirir. Şəhərlə-rin və əmtəə-pul münasibətlərinin inkişaf etməsinin təsiri ilə məhsul rentası pul rentasına çevrilir. Belə olduqda kəndli feodala nəinki, yalnız torpaqdan istifadə etməyin müqabi-lində verəcəyi məhsulu istehsal etməli, həm də pul rentasını ödəmək üçün onu bazarda satmalı idi. Deməli, pul töycüsü feodal üçün sərf olunan əməyin nəticələrinin pul formasında mənimsənilməsi deməkdir. Pul rentasına keçilməsi əmək bölgüsünün daha da dərinləşməsi nəticəsində baş vermişdir ki, bu da mübadilənin inkişaf etməsi və cəmiyyətdə əmtəə-pul münasibətlərinin geniş miqyas almasına səbəb olmuşdur. Şərqin bir çox ölkələrində feodal torpaq rentasının və bilavasitə istehsalçıların asılılıq formasında müxtəliflik olmuşdur. Şərqdə torpağın və süni suvarma qurğularının əsas mülkiyyətçisi feodal dövləti olduğuna görə burada uzun müddət iri hökmdar təsərrüfatları əmələ gəlməmişdir. Şərqin bir çox ölkələrində feodal torpaq rentasının əsas forması işləyib ödəmə rentası deyil, məhsul rentası olmuşdur. Yuxarıda göstərildiyi kimi, torpaq kənd təsərrüfatın-da məhsul istehsalının əvəzolunmaz təbii-iqtisadi amildir. Bu, o deməkdir ki, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalını torpaqsız təsəvvür etmək olmaz. Digər tərəfdən, torpağın özünəməxsus bir sıra fərqləndirici cəhətləri vardır. Bunlar-dan biri də ondan ibarətdir ki, yer kürəsində torpağın hüdudu məhduddur, boş torpaq sahələri də yoxdur. Və mövcud olan torpaq sahələri münbitliklərinə, satış bazarları ilə müqayisədə yaxın – uzaq məsafədə yerləşmələrinə və digər əlamətlərinə görə bir-birindən kəskin surətdə fərqlənir. Yer kürəsində münbitliyi və məkanca nə dərəcədə əl-verişli şəraitdə yerləşməsinə görə yaxşı hesab olunan torpaq sahələri isə cəmiyyətin kənd təsərrüfatı məhsullarına olan tələbatını ödəyə bilmir. Həm də əhalinin sayının artması ilə əlaqədar olaraq kənd təsərrüfatı məhsullarına olan tələbat daim artır. Odur ki, cəmiyyət yaxşı torpaqlarla yanaşı, necə deyərlər "orta" və "pis" torpaqları da əkib-becərməyə məcburdur. Bütün bunlara əsasən belə nəticəyə gəlmək olar ki, kənd təsərrüfatında tənzimləyici qiymət rolunu becərilən pis torpaqlarda əmələ gələn qiymətlər oynayır. Bu o deməkdir ki, kənd təsərrüfatı məhsullarının bazar qiymətləri becərilən pis torpaq sahələrindəki istehsal və daşınma xərcləri əsasın-da formalaşır. Yəni pis torpaqları əkib-becərən sahibkarlar öz əmtəələrinə qiymət qoyarkən hər şeydən əvvəl, məhsulların istehsalı və daşınması ilə əlaqədar olan xərclərin ödənilməsini və həmin vəsaiti istehsalın hər hansı başqa bir sahəsinə qoyduqda əldə edə biləcəkləri qədər mənfəət götür-məyi nəzərdə tuturlar. Bütün bunlar onu göstərir ki, eyni təsərrüfatçılıq şəraitində daha yaxşı torpaqlarda əlavə (artıq) mənfəət əmələ gəlir. Sənayedən fərqli olaraq kənd təsərrüfatında əlavə mənfəətin əmələ gəlməsi daimi xarakter daşıyır. Bunun nəticəsində orta və yaxşı torpaqları əkib-becərən sahibkarlar fərdi istehsal və satış xərcləri ilə məhsulların bazar qiymətləri arasındakı fərq kimi əlavə mənfəət mənimsəyir ki, bu da diferensial rentaya çevrilir. Beləliklə, diferensial torpaq rentasının əmələ gəlmə-sinin təbii şərtləri yer kürəsində torpağın hüdudunun məh-dud olması, onun münbitliyindəki, habelə harada yerləşmə-sindəki fərqlərdir. Bu amillər insan cəmiyyəti inkişafının bü-tün mərhələləri üçün səciyyəvi olduğuna görə renta müna-sibğətləri bütün bu hallarda mövcud olur. Diferensial torpaq rentasının iki növü vardır: 1) I diferensial torpaq rentası; 2) II diferensial torpaq rentası. Bunların iqtisadi mahiyyətini 627-ci səhifədəki sxemdən aydın görmək olar. Sxemdən göründüyü kimi, I diferensial renta torpaq mülkiyyətçisi, II isə icarə müqaviləsi qüvvədə olduğu müd-dətdə icarədar tərəfindən mənimsənilir. I diferensial torpaq rentasının əmələ gəlməsi şərtləri torpaqların münbitliklə-rində və harada yerləşməsindəki fərqlərlə, II diferensial torpaq rentasınınkı isə torpaq sahələrinin iqtisadi münbit-liklərindəki fərqlərlə əlaqədardır. Iqtisadi münbitliyə isə torpağa gübrə verilməsi, meliorasiya işlərinin aparılması və
digər aqrar-texniki tədbirlərin həyata keçirilməsi yolu ilə nail olunur. Başqa sözlə, torpaq sahələri genişləndirilmədən investisiya əmtəələri və iş qüvvəsindən istifadə olunmasını yaxşılaşdırmaq yolu ilə istehsalın intiensivləşdirilməsi həya-ta keçirilir. Bu tədbirlər əlavə vəsait qoyuluşunun səmərəliliyini yüksəldir, fərdi istehsal xərclərinin azalmasına səbəb olur. Və fermer, məhsulları bazar qiymətləri ilə satdıqda əlavə mənfəət əldə edir. Bu əlavə mənfəəti icarə müqaviləsi qüvvədə olduğu müddətdə icarədar – sahibkar mənimsəyir. Belə vəziyyət kənd təsərrüfatında məhsuldarlığın yüksəldil-məsi üçün yeniliklərin tətbiq olunmasına stimul yaradır. Deməli, I diferensial renta kənd təsərrüfatının ekstensiv, II diferensial renta isə intensiv inkişaf etdirilməsi ilə əlaqədar olaraq meydana çıxır. Beləliklə, nəzərdən keçirilənlərdən aydın olur ki, əla-və mənfəəti yalnız yaxşı və orta torpaq sahələri verir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, pis torpaq sahələrindən də əlavə mənfəət əldə etmək mümkündür. Bu, texniki tərəqqi ilə əlaqədardır. Məlum olduğu kimi, texniki tərəqqi ilk əvvəl sənayedə baş vermiş, sonra isə kənd təsərrüfatını da əhatə etmişdir. Kənd təsərrüfatının texniki cəhətdən tarixən səna-yedən geridə qalması ona gətirib çıxarmışdır ki, burada istehsal xərclərində iş qüvvəsinin satın alınması ilə əlaqədar olan xərclərin xüsusi çəkisi çox olur. Odur ki, digər şərtlər sabit qalmaqla, kənd təsərrüfatına qoyulan xərc vahidinə görə, daha çox əlavə (artıq) məhsul yaradılır və deməli, bununla da pis torpaqlarda da əlavə mənfəət yaranmış olur. Bu əlavə mənfəəti torpaq mülkiyyətçisi mənimsəyir. Buna iqtisadi ədəbiyyatda mütləq torpaq rentası deyilir. Rentanın növlərindən biri də inhisar rentasıdır. Inhi-sar rentası xüsusilə əlverişli təbii şəraitdə istehsal edilmiş əmtəənin bazar qiymətinin onun istehsalı və satışı ilə əlaqədar olan xərclərdən qat-qat yüksək olması ilə bağlıdır. Məsələn, qiymətli üzüm növlərinin, sitrus bitkilərinin, çayın, pambığın və s. bitkilərin əkilməsi mümkün olan torpaqlara görə əkinlərin suvarıldığı rayonlarda sudan istifadə üçün verilən renta bu qəbildəndir. Bu şəraitdə istehsal olunan əmtəələr inhisar qiymətləri ilə satılır və əlavə mənfəət "əmələ gəlir". Deməli, inhisar rentası iqtisadiyyatın digər sahələrində yaradılan əlavə (artıq) dəyərin qiymətlər mexanizmi vasitəsilə yenidən bölüşdürülməsi nəticəsində əldə edilir və onun mənbəyi kənd təsərrüfatından kənardadır. Inhisar qiymətlərinin son həddi tədiyə qabiliyyətli tələb ola bilər. Hasilat sənayesində də renta əmələ gəlir. Çünki mə-dənlər, şaxtalar, neft yataqları özlərinin ehtiyatlarının zən-ginliyinə, dərinliklərinə və satış məntəqələri ilə onlar ara-sındakı məsafəyə görə fərqlənirlər və bunlara müxtəlif miq-darda vəsait qoyulur. Buna görə də hər ton filizin, kömürün, neftin istehsal və satış xərcləri bazar qiymətlərindən fərq-lənir. Və bazarda bunların hər biri ən pis istehsal şərtləri əsasında əmələ gələn qiymətlərlə satılır. Bu yol ilə əmələ gələn mənfəət torpaq sahibinin mənimsədiyi diferensial rentanı əmələ gətirir. Ən nadir faydalı qazıntıların olduğu hasilat sənayesində inhisar rentası vardır, çünki həmin nadir metallar qoyulan xərcdən qat-qat artıq qiymətə satılır. Tikinti sahələri üçün renta yaşayış binaları, sənaye, ticarət və başqa müəssisələr tikməkdən ötrü torpaq icarə edən sahibkarların torpaq sahiblərinə verdikləri rentadır. Bu rentanın kəmiyyətinə sahənin harada yerləşməsi təsir göstərir. Şəhərin mərkəzində yerləşən və sənaye müəssisələrinə yaxın olan sahələrə görə ən yüksək renta alınır. Tikinti sahələri üçün rentanın bir sıra xüsusiyyətləri vardır. Hər şeydən əvvəl, qeyd etmək lazımdır ki, bir çox şəhərlərdə və sənaye mərkəzlərində torpaq sahələrinin son dərəcədə məhdud olması ucbatından şəhər torpaqlarının mülkiyyətçiləri diferensial rentadan başqa inhisar rentası şəklində bac alırlar ki, bu da mənzil kirayəsini son dərəcə artırır və real əmək haqqının azalmasına səbəb olur. Digər tərəfdən, şəhər əhalisinin artması ilə əlaqədar olaraq şəhər torpaqlarının mülkiyyətçiləri tikinti sahələri üçün alınan rentanı olduqca şişirdirlər ki, bu da mənzil tikintisini ləngi-dir. Torpaq, dövlət mülkiyyətində olduqda rentanı dövlət mənimsəyir. 4. Icarə haqqı və torpağın bazar qiyməti. Torpaq rentası torpaqdan istifadə üçün icarədar tə-rəfindən torpaq sahibinə icarə haqqı formasında ödənilir. Lakin torpaq rentası ilə icarə haqqını eyniləşdirmək olmaz. Çünki icarə haqqına torpaq rentasından başqa digər ünsür-lər də daxildir. Məsələn, icarəyə götürülən torpaq sahəsinə keçmişdə kapital qoyulmuşdursa, yəni həmin ərazidə təsər-rüfat tikililəri, irriqasiya qurğuları inşa olunmuş, yollar çəkilmişdirsə, icarədar burada olan binalardan, çoxillik əkmələrdən istifadə edirsə, onda icarə haqqına rentadan başqa, həmin obyektlərdən hesablanan amortizasiya məb-ləğləri və faiz də daxil edilir. Beləliklə, icarə haqqı bu və ya digər torpaq sahəsindən onun sahibinin əldə etdiyi bütün gəlirdir. Torpaq rentası isə yalnız torpağın özündən istifadə üçün alınan haqdır. Torpaq bir qayda olaraq müəyyən müddətə icarəyə verilir. Həmin müddət ərzində torpağa əlavə kapital qoyuluşu nəticəsində əldə edilən əlavə mənfəəti icarədar mənimsəyir. Lakin icarə müddəti başa çatdıqda və yeni müqavilə bağlamaq lazım gəldikdə, torpaq sahibi əlavə kapital qoyuluşu nəticəsində əldə edilmiş bütün gəlirləri nəzərə alır və icarə haqqını artırır. Odur ki, torpaq sahibləri icarə müqaviləsini qısa müddət üçün bağlamağa, icarədar isə bu müddəti uzatmağa çalışır. Müasir dövrdə ayrı-ayrı ölkələrdə torpağın icarəyə verilməsinə bir sıra amillər təsir göstərir ki, bunun nəticəsin-də də ümumi torpaq fondunda icarəyə götürülmüş torpaqla-rın payının azalması meyli özünü biruzə verir. Bu amillərə kimya müəssisələrində müxtəlif növ kənd təsərrüfatı xam-malları əvəzedicilərinin yaradılması, kənd təsərrüfatında təmərküzləşmənin güclənməsi, satış bazarlarında rəqabətin kəskinləşməsinin təsiri ilə fermerlərin kütləvi surətdə müf-lisləşməsi və s. aid etmək olar. Bundan başqa, torpaq mül-kiyyətçisi ilə icarədarın bir-biri ilə qaynayıb-qarışması meyli də müşahidə olunur. Torpaq yalnız icarəyə verilmir, o, həm də inkişaf et-miş bazar iqtisadiyyatı şəraitində alqı-satqı obyekti, yəni əmtəədir. Məlumdur ki, torpaq müxtəlif məqsədlər üçün sa-tın alınır. Yəni torpaq kənd təsərrüfatı məhsullarını istehsal etmək və təbii sərvətləri çıxarmaq, istehsal təyinatlı və yaşa-yış binaları tikmək, yollar çəkmək, aeroport inşa etmək və s. məqsədlər üçün alınıb-satılır. Bəs, torpağın qiyməti necə müəyyən edilir? Hər hansı bir torpaq sahəsinin qiyməti onun gətirdiyi rentanın məbləği və borc faizinin dərəcəsi ilə müəyyən olunur. Daha doğrusu, torpağın qiyəməti elə bir məbləğ pula bərabərdir ki, bu pul banka qoyulduqda, hə-min torpaq sahəsindən əldə edilən renta qədər gəlir gətirsin. Beləliklə, torpağın qiyməti renta ilə düz, bank faizi norması ilə tərsmütənasibdir və aşağıdakı düsturla müəyyən edilir:
Torpağın bazar qiymətinin hesablanmasını aşağıdakı misalla izah edək. Tutaq ki, “R” 25 min dollara, “S” 5%-ə bərabərdir. Onda torpağın bazar qiyməti aşağıdakı kimi hesablanacaqdır: TBQ= (25 min dollar :5 ) ∙100=500 min dollar Deməli, torpaq sahibi mülkiyyətində olan torpaq sa-həsini 500 min dollara satmalıdır ki, bu məbləği banka qoy-duqda hər il renta qədər, yəni 25 min dollar gəlir əldə etsin. Lakin torpağın qiyməti sabit kəmiyyət və yuxarıda göstərilən qayda onun (yəni qiymətin) müəyyən olunması-nın yeganə yolu deyildir. Rentanın, xüsusilə də II diferensial rentanın artması ilə əlaqədar olaraq torpağın qiyməti də yüksəlir. Inkişaf etmiş ölkələrdə torpağın qiymətinin baha-lanması həm də onunla əlaqədardır ki, dövlət, torpağın və kənd təsərrüfatı məhsullarının qiymətlərini yüksək səviyyə-də saxlamaq üçün iri kənd təsərrüfatı sahibkarlığını stimul-laşdırır. Torpağın qiymətinin bahalanmasına təsir edən amillərdən biri də qeyri kənd təsərrüfatı məqsədləri üçün daha çox torpaq sahəsi ayrılmasıdır. Bu deyilənlərdən aydın olur ki, torpağın bazar qiyməti tələb və təklif qanunlarının təsiri altındadır. Mövzu 13. Ümumi tələb və təklif. Makroiqtisadi tarazlıq. ( 2 saat) Plan 1. Ümumi tələb və təklif, onlara təsir edən amillər. 2. Makroiqtisadi tarazlığın mahiyyəti, ilkin şərtləri və təmin edilməsi. 3. Makroiqtisadi tarazlığın təhlili. 1. Ümumi tələb və təklif, onlara təsir edən amillər. Makroiqtisadiyyatın qarşısında duran əsas vəzifə bü-tövlükdə iqtisadi sistemin fəaliyyət mexanizmini aydınlaş-dırmaqdan ibarətdir. Makroiqtisadi təhlil isə bazarda for-malaşan və istehsalın bütün sahələrinə təsir göstərən, onların arasında meydana çıxan qarşılıqlı əlaqələri özündə əks etdirən iqtisadi qanunauyğunluqların aşkara çıxarılması və öyrənilməsini nəzərdə tutur. Ümumi tələb (AD) dedikdə qiymətlərin mövcud səviyyəsində təklif olunan bütün əmtəə və xidmət-lərə olan tələb nəzərdə tutulur. Umumi təklif (AS) isə qiy-mətlərin mövcud səviyyəsində istehsal edilə və təklif oluna bilən bütün əmtəə və xidmətlərin miqdarını göstərir. Ümumi tələb istehlak və investisiya əmtəə və xidmətlərinə olan tələbdir. Ümumi təklif isə ümumi daxili məhsula (ÜDM) uyğun gəlir, yəni ona bərabər olur. Miqdar pul nəzəriyyəsinə uyğun olaraq ümumi tələbi aşağıdakı kimi müəyyən etmək olar:
Ümumi tələb və təklif cari və dəyişməz (sabit) qiy-mətlərlə müəyyən edilə bilər. Lakin qiymətlərin daim dəyiş-məsi bu kateqoriyaların aydınlaşdırılmasında müəyyən çətinliklər yaradır. Ona görə də məcmunun həcmi və dina-mikasını müəyyən etmək üçün indeks metodundan istifadə olunur. Başqa sözlə, tələb və təklif göstəriciləri ya əsas dövr, yaxud da hesabat dövrü üzrə hesablanır. Hər hansı bir əmtəəyə olan tələblə onun qiyməti ara-sında mütənasiblik olduğu kimi, ümumi tələblə qiymət-lərin səviyyəsi arasında da tərsmütənasiblik vardır. Ümumi təklifə gəldikdə isə onunla qiymətlərin səviyyəsi arasında düzmütənasiblik mövcuddur. Belə ki, qiymətlər qalxdıqda təklif də artır. Hər bir ayrıca əmtəə üzrə təkliflə, onun qiy-məti arasında da belə bir asılılıq vardır. Ümumi tələb və təklif həm qiymət, həm də qeyri-qiymət amillərinin təsiri ilə formalaşır. Qeyri-qiymət amillərinə iqtisadi ədəbiyyatda "digər şərtlər" də deyilir. "Digər şərtlər" sabit qalmaqla, əmtəə və xidmətlərin qiymətlərinin bahalaşması tələbin azalmasına, əksinə aşağı düşməsi, tələbin artmasına səbəb olur. Ümumi tələbin dəyişməsinə təsir edən digər şərtlər dedikdə aşağıdakılar nəzərdə tutulur: 1) Istehlakçıların rifa-hı; 2) Istehlakçı gözləmələri və borclarının artması; 3) Vergi-lər və faiz dərəcələri; 4) Investisiyalardan və müəssisələrin mənfəətindən gözlənilən gəlir; 5) Texnologiyalar və artıq istehsal güclərinin mövcudluğu; 6) Başqa ölkələrin milli gəliri; 7) Valyutaların məzənnələri. Istehlakçıların mülkiyyətində müəyyən maddi qiy-mətlilər – səhm, istiqraz, daşınmaz əmlak (ev, torpaq) və s. olur. Bu aktivlərin real dəyərinin kəskin surətdə azalması istehlakçıların yığıma meyl göstərmələrinə və deməli, satın aldıqları əmtəələrin, nəticə etibarilə isə ümumi tələbin azal-masına gətirib çıxarır. Əksinə, istehlakçıların əllərində olan aktivlərin real dəyərinin artması cari qiymətlərlə onların sərf etdikldəri vəsaitin və nəticə etibarilə ümumi tələbin çoxal-masına səbəb olur. Daşınmaz əmlakın real dəyərinin kəskin surətdə azalması isə qiymətlərin ümumi səviyyəsindəki dəyişiklikdən asılı olmayaraq istehlakçıların rifahının aşağı düşməsi deməkdir. Istehlakçıların sərf etdikləri vəsaitin xarakterindəki dəyişikliklər onların düşüncələrindən asılıdır. Məsələn, on-lar gələcəkdə gəlirlərinin artacağına inandıqda və ya heç olmasa belə düşündükdə, əllərində olan pul vəsaitinin çox hissəsini həvəslə sərf etməyə meyl göstərirlər. Sözsüz ki, bu zaman istehlakçıların xərci və bununla birlikdə ümumi tələbi də artır. Əksinə, istehlakçılar, gələcəkdə real gəlirlə-rinin azalacağını güman etdikdə, xərcləri və deməli, ümumi tələb də azalır. Inflyasiyanın yeni dalğasının gözlənilməsi də ümumi tələbi artırır. Ona görə ki, istehlakçı, əmtəələri qiymətlər qalxana qədər satın almağa çalışır. Əksinə, yaxın gələcəkdə qiymətlərin aşağı düşəcəyi gözlənildikdə istehlakçı əmtəə satın alınmasından müəyyən müddət imtina edə bilər ki, bu da ümumi tələbin azalmasına səbəb olur. Istehlakçıların möhlətlə aldıqları əmtəələrə görə borclarının çox olması, onları əllərində olan pul vəsaitinin bir hissəsini borcun ödənilməsinə ayırmağa məcbur etdiyinə görə cari ehtiyaclarına az vəsait sərf edirlər. Bu isə öz növ-bəsində ümumi tələbin azalmasına səbəb olur. Əksinə, isteh-lakçıların borcları az olduqda, onlar daha çox xərcləyirlər və bu da ümumi tələbin artmsına doğru aparır. Ümumi tələbə təsir edən qeyri-qiymət amillərindən biri də vergilər və faiz dərəcələrinin dəyişməsidir. Belə ki, vergi dərəcələri aşağı salındıqda xalis gəlir çoxalır, əksinə, vergi dərəcələri artırıldıqda xalis gəlir azalır. Bu da müvafiq olaraq ümumi tələbin artması və ya azalması deməkdir. Kapital qoyuluşlarına görə daha çox mənfəət götürü-ləcəyinə dair nikbin proqnozlar olduqda investisiya əmtəə-lərinə olan tələb artır, əksinə olduqda isə bu tələb azalır. Bu-na uyğun olaraq ümumi tələb, birinci halda artır, ikinci hal-da azalır Yeni və təkmilləşdirilmiş texnologiyalar investisiya xərclərinin və ümumi tələbin artması üçün stimul yaradır. Məsələn, mikrobiologiya və elektronika sahələrində qazanılmış son nailiyyətlər yeni texnologiyalardan istifadə etmək üçün laboratoriyalar və istehsal gücləri yaradılma-sına gətirib çıxarmışdır ki, bu da ümumi tələbin artmasına səbəb olmuşdur. Xarici ölkələrdə milli gəlirin artması başqa bir ölkədə istehsal olunan məhsullara olan tələbi, həm də bu ölkənin daxili bazarında ümumi tələbi artırır. Çünki hər hansı bir ölkənin milli gəliri artdıqda onun vətəndaşlarında öz ölkə-lərində istehsal olunan məhsullardan satın almaqla yanaşı, həm də digər ölkələrə getmək, onların əmtəələrindən də satın almaq imkanı yaranır. Bu isə həmin ölkədən ixrac olunan əmtəələrin çoxalmasına səbəb olur, milli gəlir azaldıqda isə əks mənzərə müşahidə edilir. Bu da öz əksini ümumi tələbin azalmasında tapır.
Ümumi təklifin dəyişməsinə isə aşağıdakı qeyri-qiymət amilləri təsir göstərir: 1) Iqtisadi ehtiyatların qiymətlərinin dəyişməsi; 2) Məhsuldarlığın dəyişməsi; 3) Hüquq norma-larının dəyişməsi. Iqtisadi ehtiyatların qiymətlərinin dəyişməsindən söhbət gedərkən aşağıdakılar nəzərdə tutulur: a) ölkə daxi-lində iqtisadi ehtiyatların (torpaq, əmək ehtiyatları, kapital və sahibkarlıq qabiliyyəti) mövcudluğu; b) xaricdən gətirilən iqtisadi ehtiyatlar; c) bazar hökmranlığı. Iqtisadi ehtiyatların qiymətlərinin dəyişməsi ümumi təklifin başlıca qeyri-qiymət amilidir. Digər şərtlər sabit qalmaqla onların qiymətlərinin qalxması məhsul vahidinə düşən xərclərin artmasına və ümumi təklifin azalmasına səbəb olur. Iqtisadi ehtiyatların qiymətlərinin aşağı düşməsi isə əks nəticələrə gətirib çıxarır. Indi isə iqtisadi ehtiyatların qiymətlərinə təsir edən aşağıdakı amilləri – ölkə daxilində iqtisadi ehtiyatların mövcudluğunu, xaricdən gətirilən iqtisadi ehtiyatların qiymətlərini və bazar hökmranlığını nəzərdən keçirək. Mütəxəssislərin hesablamalarına görə müəssisələrdə xərclərin 70%-ə qədəri işçi və qulluqçuların əmək haqqının payına düşür. Deməli, digər şərtlər sabit qalmaqla, əmək haqqında əmələ gələn hər hansı bir dəyişiklik məhsul vahidinə düşən xərclərə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Əmək ehtiyatlarının artması iş qüvvəsinin qiymətinin aşa-ğı düşməsinə, azalması isə əksinə, onun qiymətinin qalxma-sına səbəb olur. Qadınların əməyindən geniş istifadə edilmə-si, başqa ölkələrdən iş qüvvəsi axını iş qüvvəsi üzrə təklifin artmasına, müharibələrin olması, qarşısıalınmaz xəstəlik-lərin geniş yayılması və s. isə əmək ehtiyatlarının və onunla əlaqədar ümumi təklifin azalmasına gətirib çıxarır. Cəmiyyətdə kapital ehtiyatları artmağa başladıqda ümumi təklif azalmağa doğru meyl edir. Bu, cəmiyyət öz gəlirinin çox hissəsinə qənaət etmək qərarına gəldikdə və özünün yığdığı vəsaiti investisiya əmtəələrinin satın alınmasına yönəltdikdə baş verir. Kapitalın keyfiyyəti yaxşı-laşdıqda isə istehsal xərcləri azalır, ümumi təklif artır. Kapitalın miqdarı azaldıqda və keyfiyyəti pisləşdikdə əks mənzərə müşahidə olunur ümumi təklif azalır. Nəhayət, qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadiyyatda olan sahibkarların – iş adamlarının – sayı dəyişir Təklifin dəyişməsinə başqa ölkələrdən idxal olunan iqtisadi ehtiyatların qiymətləri də təsir edir. Başqa sözlə, iqtisadi ehtiyatların idxal edilməsi də ümumi təklifi artırır. Çünki istər özündə olan, istərəsə də başqa ölkələrdən idxal edilən iqtisadi ehtiyatlar istehsal güclərinin artırılmasına imkan verir. Idxal olunan iqtisadi ehtiyatların qiymətlərinin aşağı düşməsi ümumi təklifin artmasına, əksinə, qiymətlərin bahalaşması ümumi təklifin azalmasına səbəb olur. Iqtisadi ehtiyatları göndərənlərin bazarda hökmran-lıqlarının zəifləməsi və ya güclənməsi də qiymətlərə və ümu-mi təklifə təsir göstərir. Bazarda hökmranlıq dedikdə qiy-mətlərin rəqabət şəraitindəkindən yüksək müəyyən edilməsi imkanı nəzərdə tutulur. Ümumi təklifin dəyişməsinə təsir edən başlıca qeyri-qiymət amillərindən biri də məhsuldarlıqdır. Məhsuldarlıq ümummilli məhsul ilə onun istehsalında istifadə olunan iqtisadi ehtiyatlar arasındakı nisbəti göstərir və orta hesabla xərc vahidinə düşən məhsulun dəyəri deməkdir. Yəni: Ümummilli məhsulun dəyəri Məhsuldarlıq = ----------------------------------------- Xərclər Bütün firmaların (müəssisələrin) öz fəaliyyətlərində əldə rəhbər tutduqları və istifadə etdikləri hüquq norma-larında edilən dəyişikliklər məhsul vahidinə düşən xərclərin dəyişməsinə səbəb ola bilər. Buna iki amil təsir edir: 1) Vergilərin və subsidiyaların dəyişməsi; 2) Tənzimləmənin xarakterinin dəyişməsi. Firmalardan alınan vergilərin (dövriyyə vergisi, aksiz və sosial təminatla əlaqədar olan vergilər) və əmək haqqının artırılması məhsul vahidinə çəkilən xərcləri çoxalda, ümumi təklifi isə azalda bilər. Dövlət tərəfindən tənzimləmə, əksəriyyət hallarda firmalara baha başa gəlir. Çünki bu, məhsul vahidinə çəki-lən istehsal xərclərini artırır iqtisadiyyatın tənzimlənməsində dövlətin iştirakının məhdudlaşdırılması məhsul vahidinə çəkilən xərcin azalmasına, əksinə, onun rolunun gücləndirilməsi istehsal xərclərinin artmasına və ümumi təklifin azalmasına səbəb olur. 2. Makroiqtisadi tarazlığın mahiyyəti, ilkin şərtləri və təmin edilməsi. Makroiqtisadi tarazlıq dedikdə iqtisadi ehtiyatlarla cəmiyyətin tələbatı arasındakı (dəyər ifadəsində) uyğunluq nəzərdə tutulur. Cəmiyyətin tələbatı isə sonsuzdur və o, istehsal imkanlarına nisbətən daha sürətlə artır. Ona görə də tarazlığa ya tələbatın məhdudlaşdırılması (tələbat bazarda özünü tədiyə qabiliyyətli tələb kimi göstərir), ya da istehsal prosesinə cəlb olunan iqtisadi ehtiyatların artırılması yolu ilə nail olunur. Tarazlığa nail olunmasında qiymətlər xüsusi rol oynayır. Qiymətlərin qalxıb – enməsi nəticəsində tələblə təklif arasında tarazlıq, onların kəsişmə nöqtəsində isə tarazlıq qiymətləri əmələ gəlir. Qiymətlər həm ayrı-ayrı əmtəələr üzrə, həm də mikro və makroiqtisadi səviyyədə ümumi tələblə təklifin tarazlaşması yolu ilə bütün iqtisadiyyat miqyasında formalaşır. Lakin mikro və makroiqtisadi səviyyədə tarazlığın təmin olunması şərtləri bir-birindən fərqlənir. Makroiqtisadi səviyyədə tarazlığın formalaşması prosesi daha mürəkkəb və ziddiyyətlidir. Tarazlığın təmin olunmasında həm istehsalçı, həm də istehlakçıların fəaliyyəti mühüm rol oynayır. Belə ki, ba-zar iqtisadi sistemində istehlakçılar əldə etdikləri əmtəələrin faydalılığını daim artırmağa, yəni əmtəələrin son faydalılı-ğını sərf etdikləri vəsaitin hər vahidi ilə bərabərləşdirməyə çalışırlar. Istehlakçılar da eynilə belə hərəkət edirlər. Makroiqtisadi səviyyədə qismən (xüsusi) və ümumi iqtisadi tarazlığı bir-birindən fərqləndirmək lazımdır. Qis-mən tarazlıq iqtisadiyyatın bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan iki tərəfinin kəmiyyətcə bir-birinə bərabər olması (uyğun gəlməsi) deməkdir. Qismən tarazlığa, məsələn, istehsal ilə istehlak, tədiyə qabiliyyəti ilə əmtəə kütləsi, dövlət büdcəsinin gəlirləri ilə xərcləri, ayrı-ayrı bazarlarda tələblə təklif arasındakı tarazlıq misal ola bilər. Qismən tarazlığın nəzəri əsaslarının işlənib hazırlanmasında A.Marşallın böyük xid-mətləri olmuşdur. Qismən tarazlıqdan fərqli olaraq ümumi tarazlıq iqtisadi sistemin bütün sahələrinin bir-biri ilə əlaqəli və uzlaşdırılmış şəkildə inkişaf etdirilməsi deməkdir. Ümumi iqtisadi tarazlığın əsasını yalnız istehlak nemətləri üzrə tələb və təklif arasındakı uyğunluq deyil, bütün bazarlardakı uyğunluq təşkil edir. Başqa sözlə, iqtisadi sistemi sabit inkişaf etdirmək üçün bütün bazarlarda tarazlıq olmalıdır. Ümumi iqtisadi tarazlığın nəzəri əsasları L.Valras tərəfindən işlənib hazırlanmışdır. Onun fikrincə hər hansı bir məhsula olan tələb yalnız o məhsulun özü ilə deyil, həm də başqa əmtəələrin mövcudluğu ilə müəyyən edilir.
Makroiqtisadi tarazlıq milli iqtisadiyyatın bütün ba-zarlarını əhatə edir. Odur ki, misal üçün müstəqil kateqoriya olan avtomobillərin qiymətləri yalnız avtomobil bazarında deyil, həm də tutaq ki, ət bazarında, metal bazarında da tarazlığı (dünya iqtisadiyyatının təsiri nəzərə alınmır) təmin etməlidir. L.Valrasın fikrincə, buna tarazlıq qiymətlərinin quruluşu dəyişdikdə nail olunur. A. Marşall və K. Marks hesab edirdilər ki, tarazlığa ehtiyatların bir sahədən başqa bir sahəyə "axması" nəticəsində (K. Marksın orta mənfəət normasının əmələ gəlməsi haqqında fikirlərini xatırlamaq kifayətdir) nail olunur. Göründüyü kimi, nöqteyi-nəzərlər bir-birinin eynidir. Ümumi tarazlıq nəzəriyyəsi tələbat və xərclərin qarşılaşdıqları xüsusi varianta əsaslanır. Burada bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqə və asılılıqda olan makroiqtisadiyyatın ən əlverişli vəziyyəti nəzərdə tutulur. Daha dəqiq desək, makroiqtisadi tarazlığa, məqsədi daha çox mənfəət əldə etməkdən ibarət olan əlahiddələşmiş bazar subyektlərinin fəaliyyətləri nəticəsində nail olunur. L. Valrasın tarazlaşma sistemi də məhz yuxarıda deyilən müddəalara əsaslanır. Onun fikrincə heç bir alıcı və satıcı bazar qiymətinə birbaşa təsir edə bilməz. Azad rəqabətin mövcud olduğu bazardakı şərtlərə əsaslanan L.Valras modelinin vəzifəsi çoxsaylı ba-zarların mövcudluğu şəraitində qiymətlərin əmələ gəlməsi-nin qanunauyğunluqlarını aşkara çıxarmaqdan ibarətdir.
Həyat makroiqtisadi tarazlığın daim təkmilləşdirilməsini tələb edir. Bu, bir sıra amillər, xüsusilə də milli iqti-sadiyyatın vəziyyəti, istehsal amillərinin kəmiyyəti və key-fiyyəti, bunlarla bilavasitə əlaqədar olan cəmiyyətin isteh-saletmə imkanları ilə bağlıdır. Bütün bunları ümumiləşdirərək iqtisadiyyatın ümümi tarazlığı üçün aşağıdakı ilkin şərtlərin olduğunu demək olar: 1) Tarazlıq qarşıya qoyulan məqsədin iqtisadi imkanlara uyğun gəlməsi deməkdir. Iqtisadi inkişafın məqsədi və üstün istiqamətləri dəyişdikdə, ehtiyatlara olan tələbat və deməli, proporsiyalar da dəyişir, yeni tarazlıq vəziyyətinin təmin olunmasının zəruriliyi meydana çıxır2) Iqtisadi tarazlıq bütün istehsal ehtiyatlarından istifadə olunmasını nəzərdə tutur.; 3) Tarazlıq istehsalın və istehlakın strukturunun bir-birinə uyğunlaş-dırılması deməkdir4) Iqtisadiyyatda ümumi tarazlıq dedikdə, bazar tarazlığı, bütün bazarlarda tələblə təklif arasında tarazlıq nəzərdə tutulur.
Ümumi tarazlıq sahəsində ən yeni tədqiqatlar L. Valrasın müddəalarına bir sıra əlavələr etməyə imkan verir. Bunlardan aşağıdakılar diqqəti daha çox cəlb edir: 1) Tarazlıq sabit deyildir, o daim pozulur və buna görə də "Tarazlıq, qeyri-tarazlıq" deməkdir, tezisi tamamilə doğrudur. Buradan da aşağıdakı nəticələri çıxarmaq olar: a) Tarazlığı mücərrəd ideal model kimi nəzərdən keçirmək lazımdır. Başqa sözlə, təsəvvür etmək ki, tarazlıq heç vaxt olmayıb və ola da bilməz. Lakin buna baxmayaraq tədqi-qata tarazlığın araşdırılmasından başlamaq lazımdır; b) Ta-razlıq optimal qeyri-tarazlıqdır. Bu, o deməkdir ki, o, qiy-mətlərin dəyərdən, nəticələrin xərclərdən kənarlaşmasını ifa-də etməklə, onun fəaliyyət göstərməsi və inkişaf etməsində müsbət rol oynayır; 2) Qeyri-tarazlıq olan tarazlıq iqtisadi vahidləri həm özlərinin, həm də bütövlükdə cəmiyyətin mənafelərinin əksinə fəaliyyət göstərməyə məcbur etməklə, mənfi, dağıdıcı rol oynayır. Beləliklə, ümumi iqtisadi tarazlıq ölkə iqtisadiyyatının tarazlaşdırılması, bütün sahələrdə və bazarlarda onun normal inkişafını təmin edən qarşılıqlı əlaqə və uzlaşdırılmış sistem deməkdir. Tələb və təklif öz-özünə deyil, bir-birilə qarşılıqlı əla-qə və təsir şəraitində formalaşır. Qısa zaman kəsiyində (is-tehsalın həcmi sabit olmaqla) tələb, iqtisadiyyata, necə deyərlər, "təzyiq edir". Uzunmüddətli dövrdə isə tələb təklif-lə bərabərləşir, bazar, azad rəqabət şəraitində bir sıra ilkin şərtlərin, daxili qanunauyğunluqların təsiri ilə tarazlığı təmin etməyə "çalışır". Inhisar və bazar rəqabəti şəraitində (buna qeyri-mükəmməl rəqabət də deyilir) bazar tarazlığı problemini C.Robinson və E.Çemberlin təhlil etmişlər. Onların fikrin-cə, inhisar şəraitində qiymətlər orta və son xərclərdən yüksək müəyyən edilir. Iqtisadi sistemdə tarazlıq olmadıqda bu, bir sıra mənfi hallara gətirib çıxarır. Bunlar öz əksini artım sürətinin azalmasında, istehlaka meylin artmasında, istehsalın səmə-rəliliyinin aşağı düşməsində və s. tapır. Aydın məsələdir ki, bazar, təcrübədə meydana çıxan bütün problemləri həll etməyə qadir deyildir, onun vəzifələri və imkanları məhduddur. Müəyyə maneələr meydana çıxdıqda və dəyişikliklər baş verdikdə, məsələn, xammalların və ya yanacağın qiymətləri kəskin surətdə bahalandıqda, texnologiyalarda əhəmiyyətli tərəqqi, habelə siyasi böh-ran olduqda, bazar iqtisadiyyatı yeni tarazlıq şəraitinə dövlətin fəal iştirakı ilə uyğunlaşır. Yeni tarazlığa uyğunlaşma-nın xarakteri isə konkret şəraitdən, iqtisadi nizamlayıcıların səmərəliliyindən, dövlətin iqtisadi siyasətindən və s. asılıdır. Ümumi iqtisadi tarazlığın ən mühüm anlayışlarından biri də iqtisadi vahidlər, əhali və dövlət tərəfindən nəzərdə tutulan (və ya planlaşdırılan) xərclərlə istehsal olunan milli məhsul arasındakı qarşılıqlı əlaqədir. Bu zaman "xərclər" maddəsində şəxsi istehlak, investisiya və dövlət xərcləri xüsusi qruplara ayrılır. Bunlardan hər hansı biri artırıldıqda ümumi xərclər də artmış olur. Hər bir iqtisadi vahidin əldə etdiyi gəlir isə həmişə onun şəxsi istehlakına bərabər olmur. Gəlirlər az olduqda əvvəlki dövrlərdən qalan "yığım"dan şəxsi istehlak üçün istifadə oluna bilər və olunur. Gəlirlər artdıqda isə iqtisadi vahidlərdə istər şəxsi istehlak, istərsə də "yığım" üçün ayrı-lan vəsaiti artırmaq imkanı yaranır. Bununla əlaqədar olaraq, məsələn, əldə edilən əlavə gəlirin hər 500 manatına görə əlavə "yığım" və əlavə istehlak üçün ayrılan vəsaitin təhlili xüsusi maraq doğurur. Bunu aşağıdakı kimi ifadə etmək olar: MPS=DS : DD və MPC=DC : DD Burada: MPS–"yığım"a son meylliliyi, MPC–istehla-ka son meylliliyi1, DS–yığımın əlavə artımını, DC–şəxsi istehlakın artımını, DD – şəxsi gəlirlərin əlavə artımını göstərir. Mövzu 14. Təkrar istehsal.(2 saat) Plan 1. İctimai istehsalın quruluşu. 2. Təkrar istehsalın mahiyyəti və növləri. 3. Geniş təkrar istehsalın intensiv tipli növləri. 4. Proporsionallıq , ümumi və sahə proporsiyaları. 1. İctimai istehsalın quruluşu. Fərdi istehsal dedikdə, hər hansı bir müəssisədə istehsal prosesinin həyata keçirilməsi başa düşülür. Fərdi istehsalların qarşılıqlı əlaqə və asılılıq şəraitində məcmusu ictimai istehsalı təşkil edir. Ictimai istehsalın klassik quruluşu belədir: 1. Maddi istehsal. Bura daxildir: a) Maddi nemətlər istehsalı. Buraya sənaye, kən təsərrüfatı, meşə təsərrüfatı, tikinti, ticarət və s. sahələr daxildir. b) Qeyri- maddi xidmətlər istehsalı. Buraya nəqliyyat, rabitə, komunnal təsərrüfatı, şəxsi yardımçı təsərrüfatı və s. daxildir.
a) Qeyri- maddi nemətlər istehsalı b) Maddi xidmətlər istehsalı. Qeyri maddi xidmətlər istehsalı və qeyri- maddi nemətlər istehsalı xidmət sahəsini təşkil edir. Maddi istehsal məhsuldar əməklə qeyri- maddi istehsal isə qeyri- məhsuldar əməklə yaradılır. Ictimai istehsalın müasir quruluşu isə belədir: 1. Maddi istehsal: I bölmə, II bölmə. 2. Qeyri- maddi xidmətlər və nemətlər istehsalı, yəni III bölmə 3. Hərbi iqtisadiyyat sahəsi , yəni IV bölmə. Müasir “ Ekonomiks” də milli iqtisadiyyatın quruluşu aşağıdakı bölmələrin məcmusu kimi göstərilir: 1. Ev təsərrüfatı bölməsi- bura ölkənin bütün ailələri daxildir və o fəaliyyətini tələbatın ödənilməsinə yönəldir. 2. Sahibkarlıq bölməsi – ölkə daxilində qeydiyyatdan keçmiş və öz fəaliyyətini mənfəət götürmək üçün təşkil edən bütün firmaların məcmusudur. 3. Dövlət bölməsi – bütün dövlət institutları və təsisatlardan ibarətdir. Bu bölmə ictimai istehsalı təşkil edir, sosial ödəmələr aparır , milli gəlirin təkrar bölgüsünü həyata keçirir, pul kütləsini və xarici iqtisadi əlaqələri tənzimləyir. 4. Xarici bölmə- bu daimi yerləşən yerli ölkə hüdudlarından kənarda olan bütün iqtisadi subyektlərin məcmusudur. 2. Təkrar istehsalın mahiyyəti və növləri. Ən zəruri nemətlər istehsalı insan cəmiyyəti həyatının əsasını təşkil edir. Lakin isnanlar bu nemətləri bir dəfə istehsal etməklə kifayətlənə bilməzlər. Çünki onlar nemətləri bir tərəfdən istehsal, digər tərəfdən isə istehlak edirlər. Deməli, cəmiyyət istehlak etmədən yaşaya bilmədiyi kimi, istehsal etmədən də yaşaya bilməz Istehsal prosesinin daim təzələnməsi, fasiləsiz olaraq eyni mərhələlərdən keçməklə, sonsuz sayda təkrarlanması təkrar istehsal adlanır. Buradan aydın olur ki, istehsal ayrıca, birdəfəlik əməliyyat olduğu halda, təkrar istehsal, istehsalın daim təkrarlanması, dönə-dönə eyni mərhələlərdən keçməsi prosesidir. Təkrar istehsalın həyata keçirilməsi üçün istehsalın bütün amilləri mövcud olmalıdır. Bunlardan birincisi və başlıcası iş qüvvəsi və ya əməkdir Əmək ehtiyatlarının kəmiyyəti və keyfiyyəti son nəticədə əhalinin sayı və yaş tərkibi ilə müəyyən edilir. Əhalinin yaş tərkibi isə onun təbii hərəkətindən asılıdır və bu, özünü bir qayda olaraq 15-20 ildən sonra göstərir. Əhalinin təbii hərəkəti, onun təkrar istehsalının xa-rakteri hər şeydən əvvəl, ölkənin inkişaf səviyyəsi, maddi və mənəvi mədəniyyətin vəziyyəti, sosial şərait, adət-ənənələr, konkret tarixi amillər və s. müəyyən edilir. Bunlar əhalinin artımına, birinci növbədə doğum əmsalı və uzunömürlü-lüyünə müxtəlif cür təsir edirlər. Demoqrafik proseslər öz təbiətinə görə birbaşa planlaşdırma obyektinə daxil olmasalar da, onları dolayı yolla tənzimləmək olar və lazımdır. Müasir dövrdə işçi qüvvəsinin təkrar istehsalı qarşı-sında qoyulan ən mühüm vəzifələrdən biri kadrların hazır-lanması sisteminin tamamilə yenidən qurulmasıdır. Çünki bazar iqtisadiyyatı yeni, ona uyğun gələn işçi qüvvəsinin hazırlanması, onların peşə hazırlığı və ümumtəhsil səviy-yəsinin yüksəldilməsini tələb edir. Sonrakı hər bir istehsal tsiklinin başlanması üçün həm də zəruri miqdarda investisiya əmtəələrinə malik olmaq lazımdır. Başqa sözlə, köhnəlmiş maşın və avadanlıqlar, bina və tikililər yeniləri ilə əvəz edilməli, yaxud da təmir olunmalıdır. Deməli şəxsi istehlak şeylərinin təkrar istehsalı üçün investisiya əmtəələri təkrar istehsal edilməlidir Təkrar istehsalın həyata keçirilə bilməsi üçün istifadə edilmiş material və yanacaq ehtiyatlarının da ən azı yeri doldurulmalıdır. Təkrar istehsal prosesinin tərkib hissəsi və iqtisadi artımın sabit, uzunmüddətli ilkin şərti olan təbii eh-tiyatların və insanların yaşadıqları mühitin təkrar istehsalı da həyata keçirilməlidir. Təbiət nə qədər zəngin və səxavətli olsa da, onun da sərvətlərinin həddi-hüdudu vardır.
Sadə təkrar istehsal – istehsalın dəyişməz, əvvəlki həcmdə təkrarlanması deməkdir. Daha doğrusu, əgər sadə-cə olaraq istehlak edilmiş investisiya əmtəələri və şəxsi isteh-lak şeylərinin yeri doldurulursa, əlavə investisiya əmtəələri və şəxsi istehlak şeyləri istehsal olunmursa, iqtisadiyyatda çalışan işçilərin sayı dəyişmirsə bu, sadə təkrar istehsaldır. Sadə təkrar istehsalda, yaradılmış əlavə dəyərin (məhsulun) hamısı şəxsi istehlakın ödənilməsinə sərf olunur. Geniş təkrar istehsal – istehsal prosesinin artmış miqyasda təkrar-lanması deməkdir. Başqa sözlə, bu təkrar istehsalda nemət-lər – investisiya əmtəələri, şəxsi istehlak şeyləri əvvəlki dövr-lərə nisbətən artır, cəmiyyət yalnız istehlak edilmiş inves-tisiya əmtəələri və istehlak şeylərinin yerini doldurmur, həm də onlardan daha çox istehsal olunur, istehsala daha çox iqtisadi ehtiyatlar cəlb edilir. Geniş təkrar istehsalda, yaradılmış əlavə dəyərin (məhsulun) bir hissəsi şəxsi istehlak, digər hissəsi isə məh-suldar istehlak üçün istifadə olunur.
Bütövlükdə, insan cəmiyyətinə geniş təkrar istehsal xasdır. Çünkü, hamı üçün normal və daha yaxşı həyat səviy-yəsinin təmin olunduğu, yaxud da buna cəhd göstərildiyi cəmiyyətlərdə geniş təkrar istehsal olmalıdır. Bu, bir sıra amillərlə, xüsusilə də əhalinin sayı və tələbatının artması, iqtisadiyyatın miqyasının genişlənməsi, əmək bölgüsünün dərinləşməsi, xarici iqtisadi əlaqələrin geniş miqyas alması və s. əlaqədardır. 3. Geniş təkrar istehsalın intensiv tipinin növləri. Intensiv təkrar istehsalı təmin etmək üçün aşağıdakılar zəruridir: - texnikanın təzələnməsi və istehsalın modernləşdirilməsi - istehsalın sahə strukturunda mütərəqqi dəyişikliklər - maddi resurslara qənaət - kadrların ixtisasının artırılması - əmək intizamının möhkəmləndirilməsi, əməyə marağın gücləndirilməsi - təbiəti mühafizə tədbirləri - idarəetmənin təkmilləşdirilməsi - xarici iqtisadi əlaqələrin səmərəliləşdirilməsi. Təkrar istehsalın intensiv növünün aşağıdakı formaları vardır: 1. Əməyə qənaət( əmək məhsuldarlığı) . 2. Fonda qənaət ( fond veriminin yüksəldilməsi). 3. Materiala qənaət ( material tutumunun aşağı salınması. 4.Hərtərəfli növlər. Intensivləşdirmə geniş və dar mənada öyrənilir. Geniş mənada intensivləşdirmə dedikdə - ictimai istehsalın bütün mərhələlərinin, idarəemənin, elmin, texnikanın inkişafının , infrastrukturun , yəni xalq təsərrüfatının bütün sahələrinin intensivləşdirilməsi sistemi başa düşülür. Dar mənada intensivləşdirmə - yeni texnika və texnologiyanın istehsala tətbiqi, təbii resurslardan daha yaxşı istifadə edilməsi və s. prosesidir. Geniş təkrar istehsalın intensiv növünün göstəriciləri aşağıdakılardır: 1. Avadanlığın yaş tərkibi, fiziki və mənəvi aşınması, təzələnmə və köhnəlmə əmsalı və s. 2. Fond tutumu, enerji tutumu. 3. İstehsalın mexanikləşdirmə və avtomatlaşdırma dərəcəsi. 4. İstehsal olunan məhsulun texniki iqtisadi səviyyəsi, rəqabət qabiliyyətliliyi. 5. İstehsalın təşkili səviyyəsi ( əmək bölgüsünün, yeni iş metodlarının tətbiqi) 6. İşçilərin keyfiyyət tərkibi. 7. İnvestisiyaların quruluşu və ondan səmərəli istifadə, məhsulun keyfiyyətinin artırılması və çeşidinin genişləndirilməsində onların xüsusi çəkisi.
Məcmu ictimai məhsulun istər funksional təyinatları ( ödəmə, yığım və istehlak fondları) istərsə natural formalarına ( istehsal vasitələri və istehlak şeyləri) görə ayrı- ayrı hissələri arasında müəyyən proporsiyalar ( nisbətlər) olmalıdır. Ictimai istehsalın proporsiyaları dedikdə istehsalın maddi və şəxsi amilləri, habelə onun ayrı- ayrı sahələri və təkrar istehsal prosesində məcmu ictimai məhsulun hissələri arasında nisbətlər başa düşülür. Proporsiyalar obyektiv xarakter daşıyır. Yəni ixtiyari olaraq istənilən proporsiyalar meydana çıxa bilməz. Proporsiyalar obyektiv xarakter daşısalar da dəyişməz əbədi deyildir. Onalr konkret şəraitdən asılı olaraq dəyişir, daha da təkmilləşirlər. Proporsiyalar ictimai istehsal şəraitinin dəyişməsindən , elmi- texniki tərəqqidən, ictimai tələbatın artmasından, beynəlxalq vəziyyətdən və s. dən asılı olaraq daim dəyişilir. Cəmiyyət üçün hər cür proporsiyalar deyil optimal proporsiyalar lazımdır. Optimal proporsiyalar isə ən aza əmək sərfi ilə daha yüksək iqtisadi səmərə əldə edilməsinə imkan verən proporsiyalardır. Ictimai istehsalın proporsiyalarına aşağıdakılar daxildir: 1. Ümumi iqtisadi proporsiyalar. Belə proporsiyalara maddi və qeyri- maddi istehsal sahələri arasında; ictimai istehsalın bölmələri arasında; ictimai məhsulun dəyərini əmələ gətirən ünsürlər arasında; milli gəlirdə yığımla istehlak fondu arasında; tərkak istehsal prosesinin ayrı- ayrı mərhələləri( istehsal, bölgü, mübadilə və istehlak) arasında yaranan nisbətlər daxildir. 2. Sahə proporsiyaları. Buna xalq təsərrüfatının mü2xtəlif sahələri ( sənaye, kənd təsərrüfatı, tikinti , nəqliyyat və s. ) arasında yaranan proporsiyalar misal ola bilər. 3. Sahədaxili proporsiyalar. Bu cür proporsiyalar ayrı- ayrı sahələrin hər birinin daxilində müxtəlif istehsallararasında yaranır. Məsələn, metallurgiyada filizin çıxarılması, çuqun, polad və prokat istehsalı. Kənd təsərrüfatında bitkiçilik və heyvandarlıq arasında. 4. Sahələrarası proporsiyalar. Müxtəlif sahələr məsələn, tikinti ilə tikinti materialları və konstruksiyalar istehsal edən sənaye, maşınqayırma ilə nəqliyyat arasında belə proporsiyalar yaranır. 5. Ərazi proporsiyaları. Belə proporsiyalar müxtəlif iqtisadi rayonlar və ya digər ərazi vahidləri arasında yaranan proporsiyaları misal göstərmək olar. Xarici iqtisadi ( dövlətlərarası) proporsiyalar. Belə proporsiyalar beynəlxalq əmək bölgüsününü üstünlüklərindən, təbii ehtiyatlardan, xammal və materiallardan səmərəli istifadə olunması üçün lazımdır. 7.Natural və dəyər proporsiyaları. Natural proporsiyalardan natural formada ayrı- ayrı məhsul növləri üzrə istehsalla istehlak arasındakı nisbətə dəyər proporsiyalarından siə dəyər ifadəsində ictimai məhsulun ayrı- ayrı ünsürlərinin bölgüsü və tədavülünə xarakteristika vermək üçün istifadə olunur. Ictimai istehsalın proporsiyaları ictimai tələbatın və teniki tərəqqinin təsiri ilə formalaşır. Yüklə 1,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|