Mövzu. QenderiN Əsaslari və MÜnaqiŞƏ
Yüklə 152,82 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qender və onun əsas anlayışları
|
hüququ varsa, onda onun yer kürəsində də hakimiyyətin yarısına sahib olmaq hüququ var Simona de Bovuar
• Qender və onun əsas anlayışları •
•
Qender konfliktologiyası müasir elmdə nisbətən yeni istiqamətdir. Nəzərə alınmalıdır ki, onun anlayış-kateqorial aparatı hələ ki, sabit, hamı tərəfindən qəbul edilmiş sistem şəklinə düşməyib, ona görə də bu, əlimizdəki kursu, qenderin əsaslarının, başlıca anlayışlarının öyrənilməsindən başlayaraq, onların etimologiyası, məzmunu və qarşılıqlı əlaqəsinin tədqiqi ilə davam etdirmək fikrindəyik. XX əsrin son onillikləri cəmiyyətin həyatında yeni, çox mühüm hadisələrin: kompyuterin, internetin, qender və s. digər mövhumların yaranması ilə səciyyələnir. Müasir cəmiyyətin ən fundamental, mərkəzi anlayışlarından biri – qenderdir. Qender – insan nəslinin tarixinin bir çox sirrlər və müəmmalarının açılmasına imkan verə biləcək dünyagörüşdür. Qender həm fəlsəfə, sosiologiya, psixologiya və s. elmlərin nəzəri problemləri, həm də müasir dünyada baş verən iqtisadi, sosial, siyasi və hüquqi proseslərlə, yəni bilavasitə həyat təcrübəsilə bağlıdır. Qender yanaşması müasir cəmiyyətin strukturunun, onun bütün fəaliyyət sahələrinin analizinə əsaslı şəkildə təsir etməyə başlayıb. Son dövrdə qender məsələləri beynəlxalq hüququn ayrılmaz atributu (hissəsi) olaraq, müxtəlif təşkilatlar, qurumlar, konfranslar, beynəlxalq simpoziumlarda – qəbul olunmuş bütün sənədlərdə öz əksini tapır. «Qender» ifadəsini, ilk dəfə olaraq, feminizmi təbliğ edən amerikalı qadınlar (latınca «femina» - qadın deməkdir) istifadə etmişdilər. Qender onu bildirirdi ki, xüsusi qrup olaraq qadınların öyrənilməsinə son qoyulur və əvəzinə cinslərin qarşılıqlı şəkildə bütün bioloji, psixoloji və sosial xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq tədqiqi başlanır. «Qender» sözünün yaranması, əsasən, müasir cəmiyyətin fəlsəfi tənqidi ilə bağlı idi; tənqid olunan sahə isə qadınların hüquqlarının pozulması idi. İlk dəfə olaraq, antropoloq Qeyl Rubin bu sözü öz «Qadınlar mübadiləsi: cinsin «siyasi iqtisadiyyatı» üzrə qeydlər» əsərində istifadə edərək, ona belə tərif vermişdir: qender - «bioloji cinsi ictimai fəaliyyət sahəsi kimi idarə edən razılaşmalar kompleksidir». (1) Qeyl Rubin sübut edə bildi ki, tayfalar arasında qadınların dəyişilməsi (mübadiləsi) kişi hakimiyyətini və ailədə qender uyğunluğu strukturlarını təkrar istehsal edir.
İndiyə qədər xeyli mübahisə yaradan və feminizm nəzəriyyəsinin özünün belə tərəfindən müxtəlif təlimlər şəklində fərqli yozulan bu söz 80-ci illərdə bu nəzəriyyənin inkişafının yeni mərhələsinə əsas oldu. Məs., ABŞ-da fəlsəfə üzrə buraxılan məlumat kitablarında qenderin aşağıdakı tərifi verilir: «Feministlər tərəfindən, cinslərin fərqlərinin sosial aspektini qabart-maq üçün işlədilən termin. Kişi və qadın məxluqlarının arasındakı fərqləri «cinsi fərqlər» adlandırarkən, burada bioloji fərqlər nəzərdə tutulur. Qender deyəndə isə «qadın» və «kişi» anlayışlarının müəyyən sosio-mədəni mahiyyətindən söhbət gedir və birinci növbədə burada onların sosial vəziyyətlərində fərqlərin müəyyən edilməsi tələb olunur». (2) Bununla belə, müxtəlif qender nəzəriyyələrinin, təlimlərin təhlilinə keçməzdən qabaq, bütün təriflər üçün ümumi olan cəhətləri müəyyən etmək lazımdır; bu cəhətlər həm də konkret qender tədqiqatları üçün də bir əsasdır.
«Qender» termini (ingiliscə «qender»-cins, nəsil, yunanca eros, azərbaycanca «soy» - «mənşə», «nəsil», «əmələ gələn» kimi tərcümə olunur) dünyanın bəzi ölkələrinə (əsasən ingilisdilli) XX əsrin 60-cı illərində istifadə olunmağa başlandı. Eyni zamanda İngiltərədə, Fransada, bir çox Şərqi Avropa ölkələrində bu söz qəbul olunmadı; tədqiqatçılar burada onun əvəzinə «women studies» («qadın tədqiqatları») ifadəsini işlədirlər. Bəzi alimlər «qender» dedikdə yalnız cinslərin bioloji və fizioloji əlamətlərinin məcmusunu nəzərdə tutur, digərləri – «sosial cins» olduğunu qeyd edir, elələləri də var ki, ümumiyyətlə «qender» terminini qəbul etmir, əvəzinə «qadın tədqiqatları» ifadəni işlədirlər. İngilis sözü olan «qender» cinsi bildirir; məs., dilçilikdə cins və ya növ olduğunu (yəni müəyyən sinfə aidiyyatını) bildirən, yaxud insan cəmiyyətində – ailə, nəsil mənsubluğunu, nəsillərin bağlılığı və əlaqəsini bildirən söz. Humanitar mənada istifadə edilən bu söz «sosial cinsi» bioloji cinsdən fərqləndirmək vəzifəsini daşıyır; bioloji cins bütün sənəd və anketlərdə «sex» kimi qeyd olunur. «Sex» sözü istifadə olunarkən (azərbaycanca «cins») insanın bioloji tərəfi, yəni onun cinsi mənsubiyyəti nəzərdə tutulur (bioloji təbiəti, bu təbiətin müvafiq xüsusiyyətləri). Cinslərin fərqlərinin başlıca əlamətləri cəmiyyətin dünyagörüşü və mədəniyyəti ilə bağlıdır; məhz buna görə onlar, demək olar ki, həmişə cinslərin həqiqi fərqlərinin yox, konkret, mövcud cəmiyyətin mənəvi-maddi dəyərlər və ideallarının mürəkkəb sistemini əks etdirir. Süni şəkildə qadın və kişi cinslərində aparılan bölgünü (hətta dil səviyyəsində) cəmiyyətin sosio-mədəni strukturunda izləmək olur. Məs., ingilis dilində olan «-he -she -it» fərqləndirmə Azərbaycan dilində yoxdur; burada vahid əvəzlik «o» işlədilir. Beləliklə, kişi və qadınların arasındakı bioloji fərqlər cins sahəsinə aiddir. Bu ifadələrə (yəni «kişi» və «qadın») müəyyən şəraitdə müəyyən tarixi dövrdəki mədəni sahədə verilən məna isə qender tədqiqatlarının obyektidir (gender studies). Amerikada ingilis sözlərinin varisliyi lüğətində «qender» sözü təsnifat termini kimi qeyd edilir, o cümlədən buraya bu sözün morfoloji mənası da daxildir («qrammatikada cins»). Həmin lüğətdə bu söz «cinsin təsnifatı, cins» kimi də müyyən olunur. Roman qrupu dillərində bu sözün dilçiliklə bir o qədər bağlılığı yoxdur. İspan dilində «genero», italyan dilində «genere» və fransız dilində «genre» insan cinsini bildirmək mənasında işlənmir. Bunun əvəzinə «sex» sözü istifadə olunur. İngilis dilinin qrammatikasında qadın və kişinin cinsi göstərilmir; burada «qender» sözü cinsi bildirən termin kimi qəbul olunur. Yuxarıda qeyd edilən Amerika lüğətində «qender» sözünün daha bir mənası verilir – «təmsil etmək». «Qender» anlayışı, münasibətlərin təmsil olunması, onların bu və ya digər sinfə, qruppa, kateqoriyaya mənsubiyyəti kimi başa düşülür. Başqa sözlə, qender müəyyən bir obyekt (və ya məxluq) digər obyektlə (siniflə (qrupla) münasibətəri quraşdırır; bu münasibətlər – mənsubiyyəti bildirən münasibətlərdir. V.Müllerin ingiliscə-rusca lüğətində qeyd edilir ki, qenderin iki mənası var. Birincisi – qrammatik kateqoriya (cins), ikincisi isə – zarafatla cinsə deyilən söz. S.Ojeqovun lüğətində cins kateqoriyasının, qrammatikada müəyyən sözlər toplusunu bildirmək üçün istifadə olunduğu göstərilir, nəsillər silsiləsini bildirir, bir də ki, müəyyən fəaliyyət növünü göstərir. Rus dilində «rod»-«pol» sözlərinin mənaları qarşılıqlı şəkildə sıx əlaqədar olduğu üçün «qender»- «cins» (yəni «pol») kimi tərcümə olunur. V.Dalın lüğətində «ər», «arvad», «cins» və «nəsil» (muc, cena, pol, rod) bir növ qender problematikasının sırf rusdilli şəraitində məna xüsusiyyətlərini özündə cəm edir. Tədqiqatçı-alimlər belə qənaətə gəlirlər ki, «qender» anlayışının mənası birinci növbədə cinsin sosial modelləşdirmə və layihələşdirmə ideyasında təcəssum olunur. Sosial praktika, yəni həyatın özü sosial cinsi (cinsin sosial keyfiyyətlərini) cinsin bioloji təməli ilə onun sosial davranışı arasında sədd çəkmək getdikcə daha çətin olur. Beləliklə, qender hər hansı bir sinfin daxilində obyektin, ya da ki, fərdin müəyyən mövqeyini müəyyən edir, bu mövqe həm də digər üzvlərinin mövqeləri ilə nisbətdə qurulur. Qender – sosial münasibətlərdir; bioloji cins yox, hər bir fərdin, müəyyən sosial münasibətlər sistemində təsvir olunmasını (reprezentasiyasını) göstərir. Qender anlayışı qadınlar və kişilərin yaşında, ailə vəziyyətində, sosial və etnik qruplarda dəyişikənliyini, tarixiliyini, fərqliliyini, müxtəlifliyini nəzərə alır. Qender anlayışı, təbii və qabaqcadan müəyyən edilmiş nə isə ola bilməz; bu – institutlar, mənalar, uyğunluqların formalaşması və inkişafı prosesidir. O, dəyişkən, tarixi və çevikdir, eyni zamanda sistemliliyə və məntiqililiyə malikdir; həm də mədəni və sosial mühitdən, qender münasibətlərinin xüsusiyyətlərindən asılıdır, çünki qender müxtəlif cəmiyyətlərdə, müxtəlif tarixi dövrlərdə, müxtəlif sosial siniflər və nəsillərdə formalaşıb ifadə olunur. Yüklə 152,82 Kb. Dostları ilə paylaş:
|