Müəllifin vəsaiti hesabına nəşr olunur Əsəri Azərbaycan ea tarix İnstitunun
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
bol olar. F. Engelsin göstərdiyinə görə,... Əmək məhsuldarlığı və bununla da birlikdə - xüsusi mülkiyyət və mübadilə sərvətə sahib olmaq fərqləri, özgəsinin iş qüvvəsindən istifadə etmək imkanı və beləliklə də sinfi ziddiyyətləri əsas: nəsillər boyu köhnə ictimai quruluşu yeni şəraitə uyğunlaşdırmağa çalışan yeni ictimai quruluşu yeni şəraitə uyğunlaşdırmağa çalışan yeni ictimai ünsürlər getdikcə daha artıq inkişaf edir, nəhayət, bunların hər ikisinin bir araya sığa bilməməsi tam çevrilişə səbəb olur‖ 21 . Burjua tarixçiləri bəşər cəmiyyətinin əsas iqtisadi-ictimai inkişaf qanunlarını nəzərdən qaçırıb onu təhrif edir və öz sinfinin mənafeyinə uyğun surətdə (tabelik) izah edirlər. Onlar tarixin yaradıcısı və hərəkətverici qüvvəsi olan geniş xalq kütlələrinin rolunu inkar edirlər. Atropatenanın təsərrüfat həyatı məsələlərini öyrənmək üçün ilk növbədə həmin ölkənin təbii-coğrafi şəraitini araşdırmaq lazım gəlir. Bu məqsədlə də biz ilk növbədə Atropatenanın təbii-coğrafi şəraitinin öyrənilməsini məqsədəuyğun hesab edirik. Azərbaycan dağlıq diyardır. Ən yüksək zirvələri Səhənd, Savalan, Ağrı dağ ərazisidir. Ən alçaq sayılan ərazisi Urmu gölüdür. Aran (Araz sahili) və yaylaqlara (Savalan və Səhənd ətrafı) malik olan Atropatena əkinçilik baxımından Yaxın Şərqin ən mühüm zonalarından biri olmaqla bərabər heyvandarlıq üçün də əlverişlidir. Mahabad, Muğan və Maku Azərbaycanın heyvandarlıq (xüsusən qoyunçuluq) mərkəzidir. Atropatena dağları, xüsusən Qaradağ silsiləsi külli miqdarda mədənlərə malikdir. Atropatena dağlarının əksəriyyəti vulkan mənşəli olub, ətəkləri isə heyvandarların yaylağı olmuşdur. Dəniz səthindən 3700 metr hündürlüyü olan Səhənd dağı (Təbriz şəhəri bu dağın ətəyindədir) və qolları olan Qaflantı (Qaflankuh) şibli, onun qərbində isə Liqvan yüksəkliyidir. Qaranqu çayı öz mənbəyini Səhənddən aldığı kimi Qızılüzən də bu dağdan başlanğıc alır. Dəniz səviyyəsindən 4840 metr hündürlüyə malik olub, zirvəsi qarla örtülmüş Savalan dağının ətəyində Ərdəbil, Sarab və Meşkin mahalları yerləşir. Savalan dağı haqqında M. P. Petrov yazır: ―Qaradağ silsiləsinə paralel olub, vaxtilə qülləsindən od püskürən Savalan dağı Bazalt (Bazalt), Andezit (Andezit), Trakit (Trakit) və başqa vulkanik suxurlardan, xüsusən vulkanik torflardan əmələ gəlmişdir 22 . Bu dağ şimalda Araza, cənubda isə Urmu gölünə qədər olan ərazini su ehtiyatı ilə təmin edir. Bu silsilə qərbdə 20, şərqdə isə 40 kilometr enə malikdir. Bu dağın ətəkləri sərt, sıldırımlı olduğuna görə burada get- gəl çox çətindir. Lakin onun qərb ətəklərində olan bəzi keçidlər (gədiklər) gediş- gəliş üçün əlverişlidir. İstər Savalan, istərsə də Səhənd dağları qədim vulkanlardandır. Onlarda mövcud olan isti su mədənləri həmin dağların vaxtilə 21 K. Marks, F. Engels. Seçilmiş əsərləri, II cild, Bakı, 1953, s. 168 22 M. P. Petrov. İranın təbii coğrafiyası. Tehran, 1339, s. 145. vulkan mənşəli olduqlarını sübut edən yeganə amildir 23 . Maku, Urmu və Mahabadda Ağdağ, Qotur, Mökri, Alan və başqa dağlar vardır. Qaradağ silsiləsi Ağrı ilə Talış dağları arasında yerləşməklə, həmin dağ silsilələrini birləşdirir. Lakin Araz çayı Qaradağ silsiləsini Kiçik Qafqaz dağlarından ayırır. Qaradağ silsiləsinin çox hissəsi meşə zolaqları ilə örtülüdür. M. P. Petrovun göstərdiyinə görə, dəniz səviyyəsindən 3660 metr hündürlüyə malik olan Qaradağ silsiləsi 220 kilometr uzunluğa və 30 - 65 kilometr enə malikdir 24 . Qaradağ qədim palezonka və əlvan metallar mədənlərinə də malikdir 25 . Atropatena dağları ölkəni su ehtiyatı ilə də az-çox təmin edirdi. Araz çayı haqqında qədim mənbələrdə çoxlu məlumat vardır. Araz çayının qollarından olan ―Zəngibar‖ Maku ərazisini su ilə təmin edir. Qotur və Mərənd qollarına malik olan Ağçay Qaradağ silsiləsindən başlanğıc alıb Xoy - Mərəndə vadisindən axıb Arazla birləşir. Göy Günbəz, Əndərab, Qarasu çayları da Ərdəbil və Meşkin çöllərini su ilə təmin edib Arazla birləşirlər. Talış dağlarından mənbə alan Balharı (Balharud və Bolğar çay da adlanır) Muğan ərazisinin bir hissəsini suvarıb Biləsuvar yaxınlığında Mahmudçala gölünə tökülür. Qeyd etmək lazımdır ki, həmin çay ilin müəyyən fəsillərində quruyur. Qırxbulaq dağlarından başlanğıc alıb ilk mənbələrdə Amard, sonralar isə Qızılözən (Qızılüzən) adlanan çay Kürdistan, Miyana (Gərməri, Həştəri) rayonlarını su ehtiyatı ilə təmin etdikdən sonra Gilan əyalətinə daxil olur. Qızılüzən Azərbaycan sərhəddini keçdikdən sonra ―Səfidrud‖ adlanır və Xəzər dənizinə tökülür. Yunan mənbələrində ―Amard‖ və yaxud ―mard‖ sözünə tez-tez rast gəlmək olur. Başlanğıcını Zaqros dağlarından alan Amard çayı çox əyri-üyrü axını ilə Atropatenanın başqa çaylarından fərqlənir. Öz mənbələrini Səhənd və Qaflantı dağlarından alan bir sıra kiçik çaylar da Amard çayı ilə birləşir. Zikirtu, Qızılbund əyalətləri və Andiya tarixi əyalətlərindən keçərək gillərin yaşadıqları əraziyə daxil olub Kaspi (Xəzər) dənizinə tökülür. Qədim dövrlərdə Amard çayının nisbətən şimal, habelə orta axarında yarımköçəri həyat sürən amard və yaxud mard tayfası yaşayırdı. Onun aşağı axarında isə gil, kadus, habelə Kaspi tayfaları yaşayırdılar. Ktesi və Strabon dəfələrlə həmin tayfaların adlarını çəkir. Mənbələrin göstərdiyinə görə amard tayfaları azad yaşadıqlarına görə olduqca cəsur və döyüşkən olmuşlar. Çox güman ki, Amard çayı həmin bu tayfanın adı ilə əlaqədar olaraq meydana çıxmışdır. Amard çayı istər Manna, istərsə də sonrakı dövrlərdə mühüm iqtisadi və habelə strateji əhəmiyyətə malik olmuşdur. Amard çayının adı sonralar da 23 Hazırda Savalan dağının ətəklərində istənilən qədər isti su mənbələri mövcuddur. Bunlardan Ərdəbil şəhərinə yaxın (18-26 kilometr) məsafədə yerləşən ―Səreyin‖, ―Sərdava‖ və ―Qotur‖ suyunu göstərmək olar. Qeyd etmək lazımdır ki, göstərdiyimiz suların ətrafında onlarca başqa mədən suları vardır ki, onlardan da xalq təbiətində istifadə edilir. Hər il dünyanın bir sıra ölkələrindən müalicə məqsədilə buraya çoxlu adamlar gəlir. 24 M. P. Petrov. Göstərilən əsəri, s. 141. 25 Yenə orada Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|