Müəllifin vəsaiti hesabına nəşr olunur Əsəri Azərbaycan ea tarix İnstitunun
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
ki, arpa, buğda və başqa dənli bitkilər yığılan zaman (biçildikdə) məhsulun müəyyən hissəsi istər istəməz tarlaya tökülür. Payız yağmurluqları tez başlandığına görə həmin bitkilər yenidən göyərir. Bu isə xalq arasında ―xora‖ adlanır. Əkinçi həmin tarlanı yazda şumlayıb yaz bitkiləri üçün (paxlalı bitkilər və habelə bostan əkini nəzərdə tutulur) istifadə etmədikdə ―xora‖ ikinci dəfə məhsul verir. Strabon Atropatena və Albaniya ərazisində müşahidə edilmiş bu faktı öz coğrafi əsərində də göstərmişdir 35 T. Bəhraminin yazdığına görə ―Araz sahili, Muğan və Astara zonasında illik yağmurluğun miqdarı təqribən 1,5 kubmetrə bərabərdir‖ 36 . Muğan səhrasında isə ardıcıl olaraq üç ay yağıntının olmaması, daima göy-göyərti və rəngarəng güllərlə örtülmüş bu səhranı quru vadiyə çevirir 37 . Bu səbəbə görə də Muğanda Araz sahili çıxıldıqda meşə və ağaclara rast gəlmək olmur. Muğan səhrasında Azərbaycanın qərbinə (Makuya) tərəf getdikcə rütubət tədricən azalmaqla payız yağıntılar da gec başlayır. Bu səbəbə görə də istər Qaradağ, istərsə də Maku zonalarında pambıq qozalarının açılmasına təbiət özü şərait yaradır. T. Bəhrami yazır ki, Qızılüzən zonası dəniz səviyyəsindən 500 - 2500 metr hündürlükdə yerləşdiyi üçün onun iqlimi istər az və istərsə də Xəzər dənizi sahilində olan sahələrdən nisbətən az rütubətə malikdir. Lakin həmin ərazidə olan yüksək dağlara qışda həddən ziyadə qarın, yazda isə çoxlu yağışın yağmasına görə bu ərazi də su ehtiyatı ilə təmin edilmiş olur 38 . Müəllif Qızılüzən vadisini iqlim şəraiti və məhsuldarlığına görə də iki hissəyə bölür: hündürlüyü min metrdən aşağı olub və pambıq əkini üçün əlverişli şəraitə malik olan alçaq dərələr (hal-hazırda da bu sahədə pambıq əkini geniş yayılmışdır) və Qızılüzənin hündür olub, soyuq və sərt iqlim şəraitinə malik olan vadiləri. Burada pambıq əkilməsi əlverişli deyildir. Lakin taxıl, yonca və başqa yem bitkiləri, belə baramaçılıq və tut ağaclarının əkilməsi üçün olduqca yararlıdır 39 . Təbriz və Sofiyan zonası hündür olduğuna görə sağlam iqlim şəraitinə malikdir. Burada müxtəlif meyvə, xüsusilə müxtəlif üzüm növləri yetişdirilir. Təbrizin iqlim şəraiti baramaçılığa çox əlverişli olduğu üçün barama toxumunun Təbriz və onun ətraf rayonlarında becərilməsi daha münasibdir. 35 Strabon. Göstərilən əsəri, XI, 13 36 T. Bəhrami. Göstərilən əsəri, s. 162. 37 Muğan haqqında Tağı Bəhraminin verdiyi məlumat təqribən 50-60 il əvvələ, daha dəqiq demiş olsaq, Riza şahın hakimiyyəti dövrünə aiddir. Son illər, xüsusən İranda İslam Cümhurisi yarandıqdan sonra Muğan səhrası öz simasını tamamilə dəyişmişdir. Bu məhsuldar bərəkətli torpaqda yeni-yeni şəhərlər və kəndlər bina edilmiş, ucsuz- bucaqsız meyvə bağları salınmış, habelə əkin sahələri abadlaşdırılmışdır. Araz çayından yeni su kanalları çəkilməyə başlamışdır. Beləliklə, Çuğan səhrası keçmiş əzəmətini qaytarmaqdadır. 38 Bax: T. Bəhrami. Göstərilən əsəri, s. 163. 39 Yenə orada. Dəniz səviyyəsindən 1200-dən 3500 metrə qədər hündürlüyə malik olan Təbriz, Urmu və onların ətrafına şimal küləklərinin çatmaması bu zonanın təbii şəraitinə, o cümlədən iqliminin quru olub və yağmurluğun az olmasına təsir edir. Bu səbəbə gerə də həmin ərazidə payız və qış aylarında yağmurluq olur. Bu zonanın qışı sərt, baharı isə mülayim keçir. Burada qış tez başlayır. M. Petrov göstərir ki, Azərbaycanın iqlim şəraiti Lorustandan quru olub illik yağmurluğu 300 mm-ə bərabərdir. M. Petrovun Azərbaycanın iqlimini quru - dağ, çöl iqlimi adlandırması həqiqətə daha uyğundur. Oranın qışının sərt və soyuq olması dağlarda enli yarpaqlı ağacların inkişafına maneçilik törədir. Orada ancaq kiçik ağaclar və müxtəlif otlar bitir. Dağarası dərələrində iqlimi qışda soyuq olur. Bu səbəbə görə də burada subtropik bitkilər əmələ gəlib inkişaf etmir. Xəzər dənizi sahil rayonlarının illik yağmurluq miqdarı 1500 mm-dən artıqdır. Bunun əsas səbəbi şimalın soyuq hava dalğalarının Xəzər dənizi üzərindən keçib oranın rütubətini sahildə olan əraziyə çatdırmasıdır. Xəzərin cənub-qərb rayonlarında rütubətin miqdarı onun cənub-şərq rayonlarından daha artıqdır. Belə ki, Ənzəlidə yağmurluğun miqdarı 1543 mm olduğu halda, Gürkanda 691 mm-ə qədər azalır 40 . Ümumiyyətlə, hər bir ölkənin təsərrüfat həyatı məsələləri tədqiq edilərkən, həmin ölkənin təbii-coğrafi şəraitinin, torpaq növlərinin, yeraltı və yerüstü sərvətlərinin ilk növbədə öyrənilməsi daha məqsədəuyğundur. Bu səbəbə görə də biz ilk növbədə həmin məsələnin araşdırılması ilə əsas mövzunun tədqiq edilməsinə başlayırıq. Azərbaycanın təsərrüfat həyatı məsələləri indiyə qədər tarixçilərimiz tərəfindən nisbətən az tədqiq edilmişdir. Məhz həmin səbəbə görə də bu dövrün işıqlandırılması ən ağır və çətin bir problem olmaqla bərabər, həm də məsuliyyətli bir işdir. Bu dövrün əsas təsərrüfat məsələləri az-çox sovet tarixçiləri tərəfindən tədqiq edilmişdir. Burjua tarixçiləri Atropatenanın təsərrüfat həyatı məsələlərini kifayətləndirici surətdə tədqiq etməmişlər. Bu dövrün özünəməxsus spesifik xüsusiyyətləri vardır. Həmin xüsusiyyətlərdən biri Atropatena və ona qonşu olan ölkələrdə yeni istehsal funksiyası olan feodalizmin meydana çıxması və məhsuldar qüvvələrin özündən əvvəlki dövrə nisbətən inkişaf edərək xalqın təsərrüfat həyatı məsələlərinin yüksəldilməsinə bilavasitə şərait yaranmasıdır. Quldarlıq quruluşuna nisbətən feodal istehsal üsulu cəmiyyətin inkişafında yeni, daha yüksək pillə idi. Atropatenanın ictimai quruluşunun əsasını kənd icmalarında çalışan kəndlilər təşkil edirdi. Lakin uzaq keçmişdə olduğu kimi, ibtidai icma həyatının qalıqları yeni istehsal ukladı, dövlət icmaları ilə yanaşı yaşayırdı. Torpaqların böyuk əksəriyyəti bəzi əyalətlərdə isə bütövlükdə zadəgan ailələrə məxsus idi. Belə ki, Karenlər ailəsi Midiyada, Suren ailəsi Soistan və Nişapurda, Sipahbudlar Dehistan, Mehranlar isə Tehran vadisi və Fars əyalətində 40 M. Petrov. Göstərilən əsəri, s. 55. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|