Müəllifin vəsaiti hesabına nəşr olunur Əsəri Azərbaycan ea tarix İnstitunun
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
Ərəb işğalları dövründə incidilməyən yeganə silk dehqanlar idi. Ərablər ―xərac‖ın toplanmasında onların gücündən istifadə etdikləri üçün verginin miqdarını Sasanilər dövründə toplanılmış verginin miqdarına bərabərləşdirdilər 117 . Dehqanların qara camaatdan fərqləndiyini göstərən M. Ravəndi yazır ki, onlar gözəl paltar geyir, silah bağlayır və ata minirdilər. Dehqanların qadınlarına gəldikdə onlar ipək paltar geyir və üzlərini örtürdülər. Onlar şikara çıxır, ox atır və qılınc vurmaq öyrənirdilər 118 . Bu termin əvvəllər ―kəzək xoza‖ formasında işlənmiş, sonra isə ―dehqan‖ şəklini almışdır 119 . Söz ―deh‖ (kənd) və ―kan‖, yaxud ―qan‖ (başçı) sözlərindən ibarət olub, kənd başçısı deməkdir. Kəndin başçısı, rəisi kəndi idarə edirdi. Dehqanlar tərəfindən kəndin idarəsi irsi xarakter daşıyırdı. Belə ki, dehqan öldükdə kəndi onun oğlu idarə edirdi 120 . Dehqanlar mövcud dövlət quruluşunun zəruri özəyini təşkil edirdi. Dövlət daxilində baş vermiş mühüm hadisələrdə dehqanların fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq onlar ölkənin əsas ictimai həlqələrini təşkil edirdilər. Bu səbəbə görə də dehqanların rolunu nəzərə almamaq olmaz. Məsudinin yazdığına görə dehqanlar beş təbəqəyə bölünməklə, hər təbəqənin özünəməxsus geyim forması olmuşdur. ―Məcməlüt-təvarix‖də yazdığına görə, dehqan torpaq sahibi və kənd başçısına dövlət tərəfindən verilmiş titul olmuşdur 121 . Lakin dehqanlara irsən çatmış ərazi sahəsi o qədər də böyük olmamışdır. Bu səbəbə görə də bəzi yerlərdə dehqanlar torpaq sahəsinə görə kənddə yaşayan başqa əkinçilərdən fərqlənmirdilər. Buna görə də həmin ərazidə dehqan birinci dərəcəli əkinçi hesab edilirdi. Demək, dehqan əkinçilər üzərində mülkədar dərəcədə hüquqa malik olmamışdır. Başqa cəhətə gəldikdə dehqan kənddə dövlət nümayəndəliyini əvəz edirdi. Vəzifələrinə gəldikdə vergi toplamaq və dövlət qərarını kəndlərdə həyata keçirməkdən ibarət idi. Dövlət istifadəsiz qalmış torpaqları onların vasitəsi ilə əkdirir və yararlı vəziyyətə salırdı. Ərəblər də dehqanlarsız vergi toplaya bilmirdilər. S. Nəfisiyə görə, iranlılar dehqan nəslindən olduqlarına görə fəxr edirdilər. Ərəblər bu təbəqənin nüfuzundan istifadə etməklə bütün vergiləri toplayırdı 122 . A. Kristensenə görə, dehqan təbəqəsini əfsanəvi şah olan Huşəngin qardaşı Viqharda nisbət verirlər. Mahalların idarə olunması irsən onlara tapşırılırdı 123 . 117 Yenə orada. 118 M. Ravəndi. Göstərilən əsəri, s. 262 119 A. Kristensen. İran dər zəman-e Sasaniyan, tərcümə R. Yasiminin, Tehran, 1345, s. 132. 120 Yenə orada. 121 Yenə orada. 122 S. Nəfisi. Göstərilən əsəri, s. 9. 123 Əl-Məsudi. Müruc əl-zəhəb və vəl-mədain əl-cövhər, 1-ci cild, Müqəddimə. ―Mücməl üt-təvarix‖də deyilir ki, dehqanlar torpaq sahibi və kənd başçıları idilər 124 . Təbərinin yazdığına görə, dehqanlara irsən çatmış olan torpaq sahələrinin miqdarı az olduğuna görə, onlar adi kəndlilərdən bir o qədər fərqlənmirdi. Buna baxmayaraq dehqan öz kəndinin birinci dərəcəli əkinçisi hesab edilir 125 . Deməli, dehqanlar əkinçilərin qarşısında iri torpaq sahibləri qədər nüfuza malik olmamışlar. Dehqanların vasitəsi ilə bir çox yararsız olan sahələr abadlaşdırılır. Ölkə əhalisinin əksəriyyətini təşkil edən əkinçilərin iqtisadi-ictimai vəziyyəti haqqında əldə kifayət qədər məlumat yoxdur. Lakin əkinçilər torpaq sahələrinə xas olan mülkün cüzindən idilər. Onlar məcburi halda işləməklə bərabər ordunun da piyada hissəsində qulluq edirdilər 126 . Bu barədə Ammian Marselli yazır: ―Əkinçilər muzd almır və başqa imtiyazlara da malik deyildilər. Bundan başqa ölkə əhalisi də əkinçilərdən üstün mövqeyə malik idi. Ona görə ki, əkinçilər can vergisi verdikləri halda orduda da qulluq etməli idilər. Lakin başqaları can vergisi verdikdə, orduda qulluq etməkdən azad edilirdilər 127 . Ölkədə əhalinin əksəriyyətini təşkil edən əkinçilərin vəziyyəti haqqında Girişman yazır ki, əkinçilər formal olaraq azad olsalar da, əslində qullar kimi torpağa bağlı olub, mülklə birlikdə alınıb satılırdılar. Ümumiyyətlə, əkinçi, dülgər, dəmirçi, toxucu, çörəkçi, yağtutan, dəyirmançı kimi də fəaliyyət göstərirdi. Dəyirman IV əsrin ixtiralarından sayılır 128 . İpəkçiliyin inkişafı ilə əlaqədar olaraq tut ağaclarının becərilməsinə ciddi fikir verilirdi. Dövlət, eləcə də əyanların geniş torpaq sahələri qədim üsulla becərilirdi. Əkinçilikdə baş vermiş yeniliklər ancaq dövlət mülklərində tətbiq edilirdi. Ona görə kiçik təsərrüfatlar bir sıra yenilikləri öz sahələrinə tətbiq etmək iqtidarına malik deyildi. İkinci bir tərəfdən əkinçilik inkişaf etdikcə kəndlilərin istismar dərəcəsi artırdı. Əkinçilər dövlət, əyan və atəşgədə torpaqlarına bağlı idilər. İri torpaq sahiblərinin mülkiyyəti artdıqca, kiçik mülkədarlar iqtisadi böhran və çapqınlardan yaxa qurtarmaq məqsədilə onların hakimliyini qəbul edirdilər 129 . İri torpaq sahiblərinin nəzarət dairəsi günü-gündən genişlənir və ixtiyarında olan sahələrdən vergi də toplamalı idilər. Bu səbəbə görə dövlət özü də müəyyən dərəcədə vergilərin toplanmasında feodallardan asılı vəziyyətə düşürdü. Dövlətin isə feodalların nüfuzunu aradan qaldırmaq cəhdi çox vaxt müvəffəqiyyətsizliklə nəticələnirdi. Feodalların vəziyyəti elə bir dərəcəyə gəlib çatdı ki, şah maliyyə və ordu cəhətdən onlardan asılı vəziyyətə düşdü 130 . 124 Tərcümeyi Şahnamə. 1-ci cild, Müqəddimə. 125 M. Ravəndi. Göstərilən əsəri, s. 461 – 462. 126 Ammian Marselli. Göstərilən əsəri, s. 15. 127 Girişman. Göstərilən əsəri, s. 251 – 300. 128 Yenə orada, s. 300. 129 M. Ravəndi. Göstərilən əsəri, s. 462. 130 M. Ravəndi. Göstərilən əsəri, s. 462. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|