Müəllifin vəsaiti hesabına nəşr olunur Əsəri Azərbaycan ea tarix İnstitunun
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
tac qoymağı öhdəsinə alıb, digəri hərbi işlərə nəzarət edir, başqa ailə isə ölkənin idarə işlərinə baxır. Nəhayət, ailələrdən biri xalqın ərizə və şikayətlərini hökmdara yetirirdi 104 . Sasanilər tayfa hökmranlığının kökünü kəsmək əvəzinə onun qüdrət və nüfuzunu azaltmağa səy göstərirdilər. Belə ki, II Şahpurun ölümünə qədər qədim ailələrdən heç biri cürət edib səltənəti ələ keçirmək əzmində olmamışdır. Lakin II Şahpurun ölümündən I Xosrovun hakimiyyət başına gəldiyi vaxta qədər olan 125 il ərzində feodallar yenidən qüvvətlənib keçmiş imtiyazlarını geri qaytarmağa səy göstərmişlər 105 . I Xosrov Məzdək hərəkatından istifadə etməklə onları, müvəqqəti olaraq geri çəkilməyə məcbur etdisə də bu hal nəticəsiz qaldı. Məlum olduğu kimi, Sasanilər dövlətinin məğlubiyyət səbəblərindən biri də ölkə daxilində baş vermiş feodal çəkişmələri olmuşdur 106 . Sasanilərin əsas dayağı əyanlar və özləri tərəfindən təşkil edilmiş ordu dəstələri idi. Sasanilər yuxarı silkə və habelə orduya arxalanmaqla elə bir qüdrətli və mərkəzləşmiş dövlət təşkil etdilər ki, elə dövlət quruluşuna özlərindən əvvəl olmuş Parfiya dövründə belə təsadüf edilmir 107 . Əyan və böyüklərdən sonra həmin dövrdə sayı çox olub torpaq mülkiyyətinə sahib olan mülkədar və kənd başçıları, başqa sözlə desək, II dərəcəli əyanlar və yaxud azadlar dururlar. Bunlara kəndxuda (kəzək xoza) və yaxud dehqan da deyilirdi 108 . S. Nəfisi ―azad‖ məfhumunu belə izah edir: arilər İran ərazisinə gəldikdən sonra yerli əhalidən fərqlənmək üçün özlərini ―azad‖ adlandırmışlar. Sonralar ―azad‖ məfhumu ―nəcib‖, ―alicənab‖ mənasında işlənmişdir. Sasanilər dövründə mövcud olan süvari (cəvari) və yaxud əsvaran silkində hökmən onlardan törəmişdir 109 . Pəhləvi dilində olan ―əsvari‖ sözündən müasir ―səvar‖ termini əmələ gəlmişdir. Ərəblər isə bu sözü cəm halında olan ―əsavirə‖ ilə əvəz etmişlər. Bu təbəqə (süvarilər) əsas etibarı ilə əkinçiliklə məşğul olurdu. Lakin bu işi onların ixtiyarında olan kəndlilər icra edirdi. Süvarilərin bir qismi sarayda yüksək vəzifə sahibləri idi. Belə ki, II Xosrovun oğlanlarının tərbiyəçisi həmin silkdən olmuşdur 110 . Bu silkə irsi olaraq kəndlilərin idarə edilməsi tapşırılmamışdı. Həqiqətdə isə bu təbəqə kəndlilərlə mərkəzi hakimiyyət arasında rabitə idi. Tanserin məktubunda göstərildiyinə görə əyanların (yuxarı silkin) hökmranlıq hüququ irsi olmuşdur. Lakin M. Ravəndi bu fikrin əleyhinə çıxaraq yazır ki, Tanserin məktubunda olan yuxarıdakı fikir inandırıcı deyildir. Çünki bir sıra mənbələrin 104 Yenə orada. 105 Yenə orada. 106 Yenə orada. 107 Girşman. İran əzağaz ta İslam, Tehran, 1336, s. 250. 108 A. Kristensen. Göstərilən əsəri, s. 132 – 135. 109 S. Nəfisi. Göstərilən əsəri, s. 8 – 9. 110 Yenə orada. göstərdiyindən məlum olur ki, şah məsləhət və məşvərət etmədən, öz meylinə müvafiq surətdə yeni hakimlər təyin edir və istədiyi şəxsləri, hətta onlar əyan ailəsindən olmuş olsalar da işdən kənar edirdi. M. Ravəndi Tanserin məktubunu tənqid etsə də, öz fikrini sübut etmək üçün mənbə göstərmir. Digər tərəfdən şahın bir hökmdarı işdən götürməsi və yaxud məsləhətsiz, digərinə rütbə verməsi hakimlərin, habelə əyanların irsi olması faktını inkar etmir. Tanserin məktubuna gəldikdə o, həqiqətən tarixi bir mənbə kimi tanımaqdadır. M. Ravəndi əsası olmadan Tanserin məktubunu tənqid edir. Bundan başqa o, ictimai siniflərin də tarixdəki ruhunu izah etmir. Məlum olduğu kimi, III - VII əsrlərdə iki sinif - istismar olunan və istismar edən sinif mövcud olmuşdur. Lakin M. Ravəndi iki sinif əvəzinə dörd silk və yaxud təbəqənin mövcud olduğunu göstərir. M. Ravəndi yazır: Sasani dövlətinin arxalandığı əsas təbəqə sayca çox olan və geniş əkinçi silkini (təbəqəsini) istismar edən ―azad‖ mülkədarlar idi. Miqdarı ən çox olan əkinçilər azadlar və onların əlaltıları tərəfindən istismar edilirdi 111 . Bu dövrdə azadlar (torpaq sahibləri) İran ordusunun əsas özəyini təşkil edirdi. Bu silk Məzdək hərəkatından sonra daha artıq sarayın nəzər-diqqətini özünə cəlb etmiş oldu. Bundan sonra onlara öz əvvəlki mövqelərini bərpa etmək üçün müstəqil olaraq silah almaq hüququ verildi 112 . Digər tərəfdən onların bir çoxu əsilzadə hüququna da malik oldu. ―Dehqan‖ sözünün mənasının müxtəlifliyi haqqında bir sıra mülahizələr irəli sürmüşlər. M. Ravəndi yazır ki, əyanların ən aşağı pilləsini təşkil edən dehqanlar öz malikanələrində yaşayırdılar. Onlar, ancaq tərbiyə və geyim nöqteyi- nəzərindən əkinçilərdən fərqlənirdilər 113 . Hertsfeldə görə, II dərəcəli əyanlara ―gəzək – xozay‖ deyilirdi 114 . Bartolemeyə görə isə, kənd başçıları ―kəndxuda‖, ―dehkan‖ və yaxud ―dehqan‖ adlanırdı 115 . Dehqan termini Sasanilərin son dövründə daha geniş yayılaraq, ərəblərin də dövründə işlənirmiş. M. Ravəndiyə görə ―dehqan‖ titulu ərəb işğallarından sonra da ölkənin müxtəlif yerlərində qalmaqla İranın mülkədar təbəqəsini bildirirdi. Bir sıra İran əyalətlərinin əyanları və siyasi xadimləri dehqan nəslindən olduqlarına görə fəxr edirdilər. Digər tərəfdən isə həmin termini ərəblərdən fərqlənmək və əsilzadə simvolu kimi qoruyub saxlayırdılar. ―Şəhr‖ adlanan mahal hakimləri dehqanlardan təyin edilir və ―şəhrik‖ adlanırdı 116 . Onların əsas işi vergi toplamaqdan ibarət idi. Onlar təqribən müasir İran və Azərbaycanda mövcud olan ―koxa‖ların (kəndxuda) vəzifəsini ifa edirdilər. 111 M. Ravəndi. Göstərilən əsəri, s. 459. 112 Yenə orada. 113 Yenə orada. 114 Hertsfeld. Paykuli lüğate şümarə 567 – 570. 115 Bartolemey. Dərbabe zəbanha-e İrane-e miyane, 3-cü cild, s. 34. 116 M. Ravəndi. Göstərilən əsəri, s. 261. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|