Müəllifin vəsaiti hesabına nəşr olunur Əsəri Azərbaycan ea tarix İnstitunun
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
hesabsız qoşunumu azuqə ilə təmin etdim, bundan başqa həmin qalanın ətrafında olan 30 kəndi də yandırdım və bu kəndlərin tüstüsü göylərə qalxdı 160 . İ. M. Dyakonov qуyd edir ki, II Sarqon Tarui və yaxud Tarmakis (Təbriz) qalasını da işğal etmişdir. Bu qala Russanın arpa anbarları yaxınlığında bina edilmişdi. Göründüyü kimi bu qala dövlətin (Urartu dövlətinin) azuqə anbarlarının müdafiəsi üçün təşkil edilmişdir. Bundan başqa burada ordunun at ehtiyatı bazası da mövcud olmuşdur. Təbriz şəhərinin qədim tarixinin öyrənilməsində II Sarqonun kitabəsi yeganə və ilk mənbədir. Bu mənbədə göstərilən ―Tarui‖ və yaxud ―Tarmakis‖ müasir Təbriz şəhərinin keçmiş adıdır 161 . Uşkayaya gəldikdə bu qala müasir Təbrizin yaxınlığında olan Üsküyədir. (Üskü) 162 . Üçüncü qala - Aniaştaniya isə hələlik müəyyənləşdirilməmişdir. Beləliklə, məlum olur ki, Təbriz şəhəri Atropatena ərazisinin ən qədim şəhərlərindən biridir. Atropatena ərazisində olan qədim şəhərlərdən, Assuri mənbələrində gələcək Mannanın paytaxtı İzirtu ilə birlikdə Zibiya və Urmu (Urmayit) şəhərində adı çəkilir 163 . Bu şəhərin də adı ilk dəfə II Sarqon tərəfindən çəkilmişdir. Demək olar ki, Təbriz Atropaten ərazisində yaranmış ilkin şəhərlərdən biridir. Bir sıra orta əsr müəllifləri, o cümlədən Həmdullah Qəzvini və başqaları Təbriz şəhərinin bina edilmə tarixini Xəlifə Harun-ər-Rəşidin (IX əsr) arvadı Zübeydə xatunla əlaqələndirirlər. Doğrudur, Abbasilərin Hakimiyyəti dövründə Arazkənarı rayonlar Zübeydə xatuna iqta kimi çatmışdı. Onun bu şəhərdə apardığı tikinti-abadlıq işlərini tarixçilər ―şəhərin salınması‖ kimi qələmə almışlar 164 . İran tarixçilərindən Məhəmmədhəsən xan, Səid Nəfisi, Cavad Məşkur və başqaları bir sıra erməni mənbələrinə arxalanaraq Təbriz şəhərinin bina edilməsi tarixini Sasanilərlə əlaqələndirirlər; lakin onların Təbriz şəhərinin bina edilmə tarixi haqqında olan müddəaları yanlışdır. V. F. Minorskiyə görə də Təbriz haqqında ən qədim məlumat Assur çarı II Sarqonun kitabəsidir 165 . Bu kitabəyə görə e. ə. 714-cü ildə II Sarqonun işğal etdiyi qalalar içərisində Tarui və Tarmakisin də (Tarvakis) adı çəkilir. V. F. Minorskiyə görə Uşkaya müasir Uskuyə, Tarmakis isə müasir Təbrizdir 166 . 160 И. М. Дьяконов. Ассиро-Вавилонские источники по истории Урарту, ВДИ. № 2, 1951, ы. 96 – 97. 161 Е. А. Грантовский. Ранная история Иранских племен передней Азии. М., 1970, с. 96 – 97. 162 V. F. Minorski. Tarix-e Təbriz (tərcümə Ə.Karəng). Təbriz, 1937. 163 İ. M. Dyakonov. Göstərilən əsəri, s. 207: С. М. Кашкай. Из истории Маннейского царства. Баку, 1977, с. 51. 164 Həmdullah Qəzvini, C. Məşkur, C. Fəqih və başqaları. 165 V. F. Minorski. Göstərilən əsəri, s. 16. 166 Yenə orada, s. 20. İ. M. Dyakonov da bu fikri təsdiq edir. O yazır: ―Sarqon çevik yürüşlə Urmiyanın şərq sahili boyunca şimala irəlilədi. Onlar tərəfindən... həmçinin ikiqat qala Tarui-Tarmakis (müasir Təbriz) dağıdıldı‖ 167 . Sarqon Durşarrukin sarayı salonlarından birində yazdırdığı kitabədə deyir: ―Bit Sanqbitu vilayəti sərhəddində Aniaştaniya şəhərini, dalilər ölkəsində Tarui və Tarmakis şəhərini mən fəth etdim və odda yandırdım‖. Bizə gəlib çatmış bu məlumat bir daha sübut edir ki, Təbriz Şərqin qədim şəhərlərindən biridir. Eramızın V əsrində yaşamış erməni tarixçisi Favstos Buzand Təbrizdən yazmış, onun deyilişini Tavrez, Tavreş kimi vermişdir. Bu müəllif II Şahpurla (309—379) erməni sərkərdəsi Vasaq arasında Tavrejdə gedən vuruşmanı təsvir etmişdir. Demək, IV əsrdə də keçmişdə olduğu kimi, Təbrizin strateji mövqeyindən istifada edirdilər. İndiyə qədər Təbriz şəhərinin tarixini dərindən tədqiq etmək məqsədilə burada arxeoloji qazıntılar aparılmamışdır. Lakin təsadüfi hallarda şəhərin qədim tarixə malik olduğunu təsdiq edən bir sıra əşyalar, o cümlədən möhürlər və sikkələr əldə edilmişdir. Görünür, IV əsrdən sonra Təbriz şəhəri tənəzzülə uğramışdır. Ona görə ki, ərəb işğallarına qədər olan dövrdə biz mənbələrdə Təbriz sözünə təsadüf etmirik. Sonralar, tədricən Abbasilər, Səlcuqlar, Azərbaycan, Atabəylər çağlarında əhəmiyyəti getdikcə artan və Elxanilər dövründə böyük bir ulusun (dördüncü ulusun) paytaxtına çevrilən Təbriz şəhəri haqqında yazılı məlumatlar getdikcə çoxalmışdır. Tarixi mənbələrdə Tavri, Tarui, Tarmakis, Tavrez kimi təkamül yolu keçən qədim Atropatena şəhərlərindən birinin adı belə dəyişmə prosesindən sonra ―Təbriz‖ formasına düşmüşdür. Şəhərin adının müxtəlif şəkillərə düşməsi qaynaqların yazıldığı dillər tərəfindən təhrifin nəticəsidir. Ümumiyyətlə, toponimlər çox vaxt mənbənin yazıldığı dilin tələffüzünə uyğunlaşdırılır. Bunun üçün məşhur səyyah Marko Polonun ―Səyahətnamə‖sində Şərq şəhər adlarının avropalı müəllif tərəfindən necə dəyişildiyinə baxmaq kifayətdir: ―Bağdad—Borak, Kirman—Kreman, Təbriz— Toris və sair. Cəmi bir neçə yüz il bundan əvvəl yazılmış həmin əsərdə bəzi yer adları elə şəklə düşmüşdür ki, tədqiqatçılar indi də onların hansı şəhərlər olduqlarını aydınlaşdıra bilmirlər. Təbriz toponiminin Asur, Bizans, erməni, İran, ərəb və başqa mənbələrdəki biçimləri də sözsüz ki, bu sayaq ―uyğunlaşmaya‖ uğramışdır. Lakin Tarui, Tarmakis, Tavriş, Tavriz, nəhayət, Təbriz adının keçid variantlarının hamısı bir kökdəndir. Bizanslı Favstın məlumatına əsaslanan ―İranabad‖ jurnalı yazır: ―...dördüncü əsrdə adına Tavreş deyilən şəhər get-gedə farscaya dəyişilərək, Təbriz halına düşmüşdür‖ 168 . S. Onullahi Ceksona istinad edərək yazır ki, Təbrizin salınma tarixi məlum deyildir. O, Zübeydə xatun tərəfindən tikilməmişdir... bu bir həqiqətdir ki, şəhər Sasani dövründə mövcud olmuşdur... Parfiya və Sasani dövrünə aid olan 167 İ. M. Dyakonov. Göstərilən əsəri, s. 216. 168 Фавстос Бузанд. История Армении, пер. М. Георгян. Ереван, 1953, с. 474. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|