Müəllifin vəsaiti hesabına nəşr olunur Əsəri Azərbaycan ea tarix İnstitunun
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
lakin çox keçmədən Qazaka qalası ətrafında məğlubiyyətə uğradılır: ağır tələfat verən düşmən qüvvələri Marağanı da boşaltmağa məcbur oldular. Qədim dövrdə Fraata adlanan bu şəhər ərəb işğalları dövründən etibarən Marağa adlandırılmışdır. Marağa sözünün mənasına gəldikdə ərəb dilində olan bu söz ―Mərəğə‖ sözündən əmələ gəlib otlaq, at qoruqları, daha sonra at bəslənilən yer mənasındadır. Mərəğə felindən olan bu sözün başqa mənası ―diyirlənmək‖ və yaxud ―ağnamaq‖ deməkdir 178 . Ptolomey Urmu gölünün adını Markian, Markvart isə Marqiana formasında vermişlər. Bəzi alimlər Marağa sözünün həmin adla əlaqədar olaraq meydana çıxması iddia edirlər. Bu mülahizə öz növbəsində ağlasığandır. Hər halda, istər ―Fraata‖, istərsə ―Markiana‖ və ―Marağa‖ bu şəhərin qədim tarixə malik olmasını göstərən amildir. Marağa şəhəri 641 – 643-cü illərdə Azərbaycanda olan ərəb sərkərdəsi Müqeyrə ibn Şüeybə tərəfindən alınmışdır 179 . Ərəb sərkərdəsi Mərvan ibn Məhəmməd Muğan və Gilan müharibələrindən qayıdan zaman bu abadlıqda düşərgə salmışdı. Ərəb müəlliflərinin göstərdiynə görə burada kərmənin bol olması ilə əlaqədar olaraq, bu yer Marağa adlandırılmışdır 180 . Qeyd etmək lazımdır ki, Marağa şəhərinin etimologiyası haqqında irəli sürülmüş bu fikir inandırıcı deyildir. Mərvan burada bir sıra binalar tikdirib, abadlıq işləri aparmışdır. Abbasilər dövründə şəhərin malikiyyəti Harun ər-Rəşidin qızlarına çatmışdır. Xəzimət ibn Xazim Azərbaycan və Ermənistanın hakimi olan zaman Təbriz hakimi Vəcna ibn Rəvzad ərəblərə qarşı üsyan edən zaman Marağa şəhəri ətrafına hasar çəkməklə həm də oranı qərargah etmişdi. Qazaka (Kanzak) Atropatenanın qədim şəhərlərindən biridir. Bu şəhər ərəb işğalları dövründən etibarən ―Cənzə‖ və yaxud ―Şiz‖ adlanmışdır. Strabonun göstərdiyinə görə Atropatena şahlarının yay iqamətgahı olan Qazaka düzənlikdə yerləşirdi 181 . Ptolomey Qazakanın coğrafi mövqeyini 83 40 - 39 göstərmişdir. Plini Midiya şəhərləri haqqında məlumat verdikdə Şizqanzakın da adını çəkir. Şiz və yaxud Şicikan sözünə pəhləvi (orta fars dili) dilində olan ədəbiyyatda tez-tez rast gəlmək olur 182 . Pəhləvi dilində olan bu söz xəzinə və yaxud ləl-cəvahirat saxlanılan ev mənasında işlənir (―Gənc-i Şicikan‖, yaxud ―Şizikan‖). Erməni mənbələrində Qanzak və ya Kənzək formasında verilmiş 183 bu söz ərəblərdə Cənzə 184 , farslarda isə Gəncək kimi göstərilmişdir. Məsudinin yazdığına görə Arşakilər qışı İraqda, yayı isə Azərbaycanda olan Şizdə keçirirdilər. Şəhər istər Atropatena, istərsə Sasani hakimiyyəti dövründə Orta və Yaxın Şərqdə iqtisadi- 178 A. H. Fazili. Azərbaycanın qədim tarixi müasir İran tarixşünaslığında. Bakı. Elm. 1970. S. 62 – 70. 179 Yenə orada, s. 67 - 70 180 Yenə orada. 181 Strabon. Göstərilən əsəri. XI – 13. 182 Şəhristanha-ye İran. Tərcümə Hidayətindir. Tehran, məcəlle-mehr sale həştom. 183 Фавстос Бузанд. История Армении, пер. М. Георгян. Ереван, 1962. 184 Əl-Məsudi, ibn Xordadbeh, Yaqut Həməvi ictimai nöqteyi-nəzərdən ən qabaqcıl şəhərlərdən biri idi. Ticarət yollarının bu şəhərdən keçib, Azərbaycan şəhərlərini İran, İraq və başqa ölkələrlə birləşdirməsi, xüsusi ilə qeyd etmiş olsaq şahlara məxsus olan ―Azərgəşəsp‖ atəşgədəsinin burada yerləşməsi və habelə şəhərin füsunkar təbii-coğrafi şəraitə malik olması tarixən onun iqtisadi-siyasi cəhətdən inkişaf etməsinə bilavasitə şərait yaratmışdır. Son tədqiqatlara görə Cənzə şəhəri müasir Təxt-e Süleymanın olduğu yerdə olmuşdur. Təxt-e Süleymanın coğrafi mövqeyinə gəldikdə, bu ərazi İran Azərbaycanın Əfşar mahalının qərbində, Təkabın isə şimal-şərqində yerləşir. Təxt-e Süleyman şimal- qərbdən Marağa, cənub-şərqdən Zəngan, qərbdən isə Kürdüstanın Sənəndən və Bicar şəhərləri ilə həmsərhəddir. Bu ərazinin rütubətli iqlim şəraiti, habelə Təxt-e Süleymanda olan gölün suyunda müxtəlif mineral maddələrin mövcud olması tarixən burada yaşayış məntəqəsinin salınmasına şərait yaratmışdır. İkinci bir tərəfdən həmin ərazinin qərbində olan keçilməz dağ silsiləsinin də, öz növbəsində yaşayış məntəqəsinin təhlükədən qorunmasında mühüm strateji əhəmiyyəti olmuşdur. İbn Xordadbeh Şiz şəhərini Azərbaycanın ən görkəmli şəhərlərindən biri hesab edib, bu şəhəri Xosrov Pərvizin, Urmunu isə Zərdüştün şəhəri adlandırır. Cənzə şəhərindən danışan İbn Fəqih Azərgəşəsp atəşgədəsinin burada olduğunu qeyd edir. Məsudi və İbn Fəqih də Azərgəşəsp atəşgədəsinin bu şəhərdə olmasını göstərirlər. Ümumiyyətlə, Cənzə şəhərinin iqtisadi-ictimai mahiyyətindən danışan bir sıra ərəb tarixçi və coğrafiyaşünaslarının əsərlərində Sasani şahlarının tac qoyduqları zaman Mədaindən buraya piyada gəlib, atəşgədəni ziyarət etmələri faktına təsadüf edilir. Yaqut Həməviyə görə müasir Marağa ilə Zəngan arasında yerləşən bu şəhər Zur və Dinəvər çəhərləri yaxınlığında olmuşdur. Şəhər haqqında Məsudi yazır: ―Gözəl və heyrətamiz binaların qalıqlarında çox müxtəlif nəqqaşlıq nümunələri görünməkdədir. Bu nümunələrdə göyün, ulduzların, qitənin, dənizlərin, abad yerlərin, bitki və heyvanat aləminin şəkilləri aydıncasına görünməkdədir‖. Firdovsinin göstərdiyinə görə Xosrov Pərviz Bəhram Çubinlə etdiyi müharibədə Cəzada olan Azərgəşəsp məbədinə gəlmiş və orada olan oda yalvarmışdır. Ümumiyyətlə, Sasani şahları çətinliyə düşdükdə burada olan atəşgədəyə gəlib oda yalvarmaqla ondan ―köməklik‖ diləyirdilər. Belə ki, V Bəhram (420 – 439) türk xaqanı ilə vuruşmazdan əvvəl buraya gəlib müqəddəs oda sitayiş etmiş və qələbə arzulamışdır. Müharibədə qalib gələn I Bəhram xaqanın qiymətli daş-qaşlarını, mirvari ilə bəzədilmiş tacını və habelə əsir alınmış ailəsini atəşgədəyə göndərmişdir. M. Təbərinin göstərdiyinə görə Cənzə şəhərinin də qiymətli və nadir şeylərin toplanması ilə əlaqədar olaraq buraya Gəncək adı (―gənc‖ sözü fars dilində ―xəzinə‖ deməkdir) verilmişdir. X əsrin səyyahı Məsər ibn Mühəlhil (Əbu Düləf) cəvahirat və qiymətli metallar əldə etmək üçün Şizə gəlmişdi. Məsərə görə dağda yerləşən bu şəhər Zur və Dinəvər şəhərlərinin yaxınlığında, Marağa ilə Zəncan arasında olmuşdur. Müəllifə görə bu dağda qızıl, gümüş, civə, qurğuşun, zərnıx və cəməsb mədənləri mövcuddur. Məsər burada olan başqa mədənlərdən və habelə Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|