Müəllifin vəsaiti hesabına nəşr olunur Əsəri Azərbaycan ea tarix İnstitunun
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
sikkələri və bir möhürü Cekson görüb, onu Əhəməni dövrünə aid olduğunu söyləyir 169 . V. F. Minorskinin yazdığına görə zəlzələnin çoxluğu Təbrizin xüsusiyyətlərindən biridir. Təbrizdə yüngül titrəyişlər və hərəkətlər demək olar ki, hər gün baş verir. Təbrizdə baş vermiş güclü zəlzələlərdən bir çoxunun tarixi məlumdur. Şəhərdə 858, 1042, 1641, 1728, 1780, 1854, 1956-cı illərdə zəlzələ baş vermişdir. Hər zəlzələdən, hər dağıntıdan sonra Təbriz yenidən abadlaşdırılmışdır. Ərazinin əlverişli təbii-coğrafi üstünlükləri insanları bu titrəyən, tərpəşən torpaqdan uzaqlaşmağa qoymamışdır. Əksinə, əcdadlarımız bu hərəkətli torpaqa daha ürəkdən bağlanmış, karvan ticarət yolları üçün əvəzsiz qovşaq olan bu yerdə Şərqin ən gözəl və məşhur şəhərlərindən birini salmışlar. Təbrizdə yer titrəyişlərini çoxları Səhənd dağının vulkanik fəaliyyəti ilə bağlayırlar. N. V. Xakıkov isə hərəkətin səbəbini təbəqələrin öz-özünə müxtəlif yer dəyişmələrində görür. Görkəmli gürcü tarixçisi Q. A. Melikeşviliyə görə, Tauri-Tarmakis möhkəmləndirilmiş (qala divarları və xəndəklərlə əhatə edilmiş) şəhər olmuşdur 170 . Beləliklə, e. ə. VIII əsrdə Təbriz abad bir şəhər olmuş, II Sarqonun oraya hücumu nəticəsində tamamilə dağılmış, sonralar yenidən bərpa olunaraq eramızın II—IV əsrlərində böyuk şəhərə çevrilmişdir. Maraqlıdır ki, həmin tarixdən etibarən III—IV əsrlərə, sonra isə VII əsrin əvvəllərinə qədər Təbriz adına məxəzlərdə təsadüf edilmir 171 . Təbriz adının Səhənd dağının vulkanik püskürməsi ilə bağlı olduğu ehtimalını ilk dəfə Övliya Çələbi irəli sürmüş, ancaq onu vulkanın istilik tökmək xüsusiyyəti ilə əlaqələndirmişdir. Rus alimi İ. N. Berezin mənanın düzgün açılışına daha yaxın olmuşdur. İ. N. Berezin göstərmişdir ki, farslara görə ―qızdırma tökən‖ mənasını verən Təbriz sözünün yozumu səhvdir, bu izahların heç birinin filoloji əsası yoxdur. Alimin fikrinə görə, əgər hər bir şəhərin adını aydınlaşdırmaq gərəkdirsə, onda Təbriz fars sözləri olan ―təb‖—―riz‖ (qızdırma tökən) deməkdir. Əlbəttə, belə nəticələr orta əsr müəlliflərinin əsərlərində olduqca çoxdur. Hər halda hələlik toponimin etimoloji izahı haqqında son söz deyilməmişdir. Atropatenin qədim şəhərlərindən biri də Marağadır. Bu şəhər gözəl iqlimi və əlverişli təbii-coğrafi şəraiti ilə məşhurdur. Şəhərin şimalında, dəniz səviyyəsindən 3547 metr hundürlüyə malik olan əzəmətli Səhənd dağı ucalır. Bu dağ Marağanı Təbrizdən ayırır. Dəniz səviyyəsindən 1400 metr yükssəkdə yerləşən Marağa şəhəri Təbrizdən müstəqil dağ yolu ilə 76 km, şosse yolu vasitəsilə 130 km məsafəyə malikdir 172 . Səhənd dağından mənbə alan bir sıra dağ çayları Marağa və onun ətrafını su ehtiyatı ilə təmin etdikdən sonra onun 29 kilometrliyindəki Urmu 169 S. Onullahi. Göstərilən əsəri, s. 33 – 34. 170 Г. А. Меликишвили. Некоторые вопросы…, с. 23. 171 S. Onullahi. Göstərilən əsəri, s. 37 – 38. 172 V. F. Minorski. Şəhr-e Mərağe, tərcümə Ə. Karəngindir. Məcəlle yəğma sale XVIII, № 3, Tehran, 1965, s. 151. gölünə tökülür. Marağa şəhəri Şərqin başqa şəhərləri kimi çay sahilində, Sofi çayının sol sahilində salınmışdır. Sofi çayı Marağa şəhərinə gözəl bir mənzərə verməklə bərabər, həm də onun ətrafında olan meyvə bağlarını və əkin sahələrini suvarır. Mordi çayı isə Sofi çayına paralel axaraq ―Bayandur‖ məntəqəsini su ehtiyatı ilə təmin edir. Marağa şəhərinin belə gözəl təbii şəraitə malik olması, habelə bir sıra ticarət yollarının vaxtilə həmin şəhərdən keçməsi, onun qədim dövrlərdən etibarən Şərqdə şöhrətlənməsinə, bilavasitə şərait yaratmışdır. 1852-ci ildə məşhur rus alimi N. V. Xanıkov Mordi çayı dərəsindən hal- hazırda nəsli kəsilmiş hipparion və gərgədan sümükləri tapmışdır 173 . Bundan sonra Kebel, Strauss, Dodler, Morqan və başqaları həmin tədqiqatı davam etdirərək belə bir nəticəyə gəlmişdilər ki, sümükləri bu ərazidən tapılmış heyvanlar Səhənd dağının od püskürməsindən əvvəl burada yaşamışlar 174 . Marağa şəhərində indiyə qədər arxeoloji qazıntı işlərinin aparılmamasına baxmayaraq bir sıra qədim mənbələrdə onun adına təsadüf edilir. Strabonun yazdığına görə Atropatena şahlarının Qazaka (yay iqamətgahı) və Vera (qış iqamətgahı) adlı iki paytaxt şəhəri olmuşdur 175 . Strabona görə Araz çayından bu şəhərə qədər olan məsafə 2400 stadi olmuşdur. Hər stadi 184, 72 metrə bərabərdir. Plutarxa görə Fraata Dion Kassidə Praspa və yaxud Fraaspa, Ptolemeydə isə Fraspa formasında verilir 176 . Toponimik baxımdan Fraaspa, Praaspa eyni mənşəli adlardır. Veraya gəldikdə o, yerləşdiyi ərazi nöqteyi-nəzərdən Fraata, yaxud Fraaspa ilə eyni sahədə yerləşirdi. Lakin formal olsa da yuxarıdakı şəhər adları ilə eyni deyildir. Marağanın qədim adını öz əsərində saxlayan Bəlazuri ona Əfrah Rud, İbn Fəqih və Yaqut Həməviyə görə də bu şəhər Əfrahrud kimi qeyd edilmişdir. Yaqut Həməvi qətiyyətlə Əfrah Rudı Marağadan axan Sofi çayı ilə eyniləşdirir. Məşhur şərqşünas Minorski Plutarxın Fraatasını ərəb müəlliflərinin qeyd etmiş olduqları Əfrahrudun müasir Marağa ilə bir olduğunu iddia edir. O öz fikrini sübut etmək üçün Marağanın şimaldan müdafiə olunmasına şərait yaradan Səhənd dağının strateji əhəmiyyətini, Sofi çayının hal-hazırda da bu şəhərdən axmasını və habelə VII—XIII əsrlərdə ərəb, habelə monqolların dövründə də Marağanın paytaxt şəhər olması faktını misal çəkir 177 . Digər tərəfdən müasir Marağanın keçmişdə Atropatena şahları tərəfindən paytaxt seçilməsi təsadüfi hal olmayıb, bəlkə həmin şəhərin iqtisadi, strateji, təbii-coğrafi şəraiti ilə bilavasitə əlaqədar olmuşdur. Eyni zamanda Marağa şəhərinin şimalında, təqribən 16 km aralıda yerləşən möhkəm Ruindej qalasının mövcudluğu bu şəhərin qədim tarixə malik olmasını bir daha sübut edir. Eramızdan əvvəl 36-cı ildə Roma sərkərdəsi Antoni 100 min nəfərlik ordu ilə Atropatenaya hücum edən zaman bu şəhəri mühasirə edib, təslim etsə də 173 V. F. Minorski. Göstərilən əsəri, s. 151. 174 Yenə orada. 175 Strabon. Göstərilən əsəri, XI – 13. 176 Plutarx, Antoni, Dion Kassi ( 49 – 25) 177 V. F. Minorski. Göstərilən əsəri, s. 152. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|