Müəllifin vəsaiti hesabına nəşr olunur Əsəri Azərbaycan ea tarix İnstitunun
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
Bəhramın Ərdəbildən, Amol, Mazandaran, Gürgan və nəhayət, Xorasana gedib orada hunları məğlub edib, onların xaqanını öldürdüyünü göstərir 187 . ―Hüdud əl- aləm minəl məşriq iləəl-məğrib‖ əsərinin müəllifinin göstərdiyinə görə ―Ordbil böyük bir şəhərdir. Olduqca bolluq və möhkəm olan bu şəhərin dövrəsi hasarlıdır‖ 188 . Həmdullah Qəzviniyə görə Ərdəbil şəhəri Siyavuşun oğlu Keyxosrov tərəfindən bina edilmişdir. Tarixdə əfsanəvi şah olmuş Keyxosrov tərəfindən bu şəhərin salınması öz-özlüyündə onun qədim tarixə malik olmasına sübutdur. İkinci bir tərəfdən Firdovsinin ―Dej-e Bəhmən‖ və yaxud ―Ruin Dej‖ adlandırmış olduğu toponimikaya hal-hazırda Ərdəbil ətrafında, xüsusən onun qərbində və Savalan dağının ətəyində təsadüf edilir. O cümlədən ―Ruin Dizəq‖ və ―Dij vicini‖ göstərmək olar. Bundan başqa şəhər ətrafında atəşpərəstliklə bilavasitə əlaqədar olan bir sıra ay adlarına, o cümlədən ―Şəhrivər‖ və ―Əmərdad‖ toponimik adlarına da rast gəlmək olur. Elə bu səbəbə görə də bir sıra mütəxəssislər şəhərin Zərdüşt dövründə bina edilməsi fikrini irəli sürürlər. Ərdəbil şəhəri ətrafında mis, qızıl, qalay, kükürd və neft yatağının olması, habelə Yaxın və Orta Şərqi şimal ölkələri ilə qovuşduran strateji və ticarət əhəmiyyətinə malik olan yolların bu şəhərdə birləşməsi, qədim dövrlərdən etibarən onun iqtisadiyyatına mühüm təsir göstərmişdir. Həmin yollar haqqında məlumat verən ərəb coğrafiyaşünası İstəxri yazır: ―Bərdədən Yunana 7 ağac (ağac təqribən 6 kilometrə bərabərdir – A. F), oradan Beyləqana 7 ağac, Beyləqandan Vərsana 7 ağac, buradan Bəlxaba 7 ağac, Bərzənddən isə Ərdəbilə 15 ağac məsafə vardır‖. Həmin müəllif Ərdəbildən Zəncana 6 mərhələ və habelə Ərdəbildən Marağa şəhərinə gedən yolun 48 ağacdan ibarət olduğunu təyin edir 189 . Şəxsən Ərdəbil şəhərində qalmış Yaqut Həməvi öz əsərində bu şəhərin abadlığından, sıx əhaliyə malik olmasından, həmin dövrdə sənətkarlıq və habelə ticarət mərkəzi olmasından dəfələrlə danışmışdır. O, şəhərin adını ―Bavan Firuz‖ adlandıraraq onun Sasani sülaləsindən olan Qubadın oğlu Firuz tərəfindən bina olunduğunu iddia edir. Yaqut Həməvi davam edərək göstərir ki, Ərdəbil şəhəri Azərbaycanın ən görkəmli şəhərlərindən biri olmaqla bərabər İslam dövründən əvvəl də paytaxt şəhər olmuşdur 190 . Məlum olduğuna görə, Ərdəbil Azərbaycanın ən qədim şəhərlərindəndir. ―Xudaynamak‖a əsasən əsər yazan Firdovsi Kəyan şahları dövründə Ərdəbil şəhərinin yerində ―Bəhmən dej‖ (Bəhmən qalası) adlı alınmaz möhkəm qala olduğunu göstərir. Həmin sülalədən Fəriburz və Keyxosrov Bəhmən qalasına hücum etmişdir. Fəriburz qalanı ala bilməmiş, Keyxosrov isə qalanı fəth edib, Ərdəbili bina etmişdir. Ərdəbilin bina edilməsinə dair mənbələrdə digər rəvayətlər də mövcuddur. Şəhərin ayrı-ayrı dövrlərdə müxtəlif adlarına da təsadüf edilir: ―Ərtəfit‖, ―Ərdəvil‖, ―Ordvil‖, ―Firuzabad‖, ―Bazan-e Firuz‖, ―Piruzram‖ və s. Məlumdur ki, Ord adlı Parfiya 187 Baba Səfari. Ərdəbil dər gözərgahe tarix. II cild, Tehran, 1353, s. 306. 188 Hüdud əl-aləm minəl məşriq iləl-məşğrib. Azərb. EA. Tarix institunun arxivi № 257. 189 Əl-İstəxri. Göstərilən əsəri, s. 20 – 30. 190 Yaqut Həməvi. Göstərilən əsəri, s. 85. hökmdarı olmuşdur. ―Vil‖ isə şəhər mənasını daşıyır. Güman etmək olar ki, şəhəri Parfiya şahı Ord bina etmişdir. Ərdəbil Sasanilər dövründə mərzbanlıq mərkəzi olmuşdur. VII əsrdə ərəblər şəhəri işğal etdilər. Ərdəbil əvvəl mahal, sonralar isə canişinlik mərkəzinə çevrildi. 808-ci ildə Ərdəbil mahalında xürrəmilər hərəkatı başlanmışdı. X əsrdə Saci hökmdarı Yusif ibn Divdad Azərbaycanın paytaxtını Marağadan Ərdəbilə köçürmüşdü. 1220-ci illərdə monqol hücumları dövründə Ərdəbil əhalisi öz doğma şəhərlərini inadla müdafiə etməyə başlamışdır. Bu səbəbə görə düçmən qüvvələri qalib gəldikdə şəhər əhalisinə amansız divan tutmuş, şəhəri qarət edib uçurmağa başlamışlar. Tarixi şəhər olan Ərdəbil və onun ətrafında qədim abidələr hələ də qalmaqdadır. Atəşgah (Ağ İmam) adlanan kənd şəhərin 11 kilometrliyində yerləşir. Burada Sasani dövründən mövcud olan atəşgədə hələ də qalmaqdadır. Ərəb istilasından sonra islamiyyətlə əlaqədar kəndə Ağ İmam adı verilmişdir. Lakin mənbə və ədəbiyyatda kənd Atəşgah olaraq qalmaqdadır. Şübhəsiz ki, bu ərazinin sakinləri islam dinini qəbul etməzdən əvvəl atəşpərəst olmuşlar. Orta əsrlərdə ən məşhur şəhərlərdən biri olan Ərdəbil Azərbaycanın paytaxtı olmuşdur. Mənbələrə görə əsası Firuz tərəfindən qoyulan bu şəhərə Bazan-e Firuz adı verilmişdir 191 . Şəhərin adı ―Hüdud-ül-aləmdə‖ ―Ordvil‖ göstərilmişdir. Həmin coğrafi kitabda da Ərdəbilin bolluq və habelə ətrafının əzəmətli möhkəm hasara malik olmasından danışılır. ―Bürhan-e qate‖ də Ərdəbil ―Firuz gerd‖, Süruriyə görə ―Bazan piruz‖ və yaxud ―Firuz abad‖ göstərilmişdir. Bəzi tədqiqatçılara görə Ərdəbil toponimi ―arta‖ (azəri dilində ―müqədəs‖) və ―vil‖ (―şəhər‖) sözlərindən ibarət olub ―Müqəddəs şəhər‖ deməkdir. Yuxarıda göstərilən kimi, Ərdəbilin ―Müqəddəs şəhər‖ adlandırılması atəşpərəstlik ilə bilavasitə əlaqədar olmuşdur. İndi də şəhər ətrafında bir sıra atəşgədənin izləri qalmaqdadır. Şəhərin adını ―Ard‖ (arxa) və ―Vil‖ sözləri ilə bağlayıb ―Arxada olan şəhər‖ kimi izah edənlər də var. Guya Ərdəbil Savalan dağının arxasında olduğuna görə belə adlanmışdır. Hər halda şəhərin adı haqqında birinci etimologiya, yəni ―Müqəddəs şəhər‖ izahı daha inandırıcıdır. Ərdəbil şəhərinin bina edilməsi haqqında xalq dastanlarından olan ―Savalan‖ əfsanəsi də çox maraqlıdır. Həmin əfsanədə deyilir ki, ərdə və bil adlı qoçaq tayfa Muğan və Ərdəbil ətrafında yaşayırdı. Bu tayfalar tadelli düçmənlə vuruşa-vuruşa zirvəsi qarla örtülmüş əzəmətli bir dağa gəlib çatmışlar. Onlar xançobanın dağa döndüyünü görüb onu Savalan adlandırmışlar. Şair Balaş Azəroğlu bu haqda deyir: Elə o vaxtdan dağın Adı Savalan oldu. Bütün elin-obanın Sevdiyi məkan oldu. 191 Əl-Müqəddəsi. Əhsən ət təqasim fi mərifət ül-əqalim, s. 377 – 378. Yaqut Həməvi. I, 197; IV, 288 – 289. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|