Müəllifin vəsaiti hesabına nəşr olunur Əsəri Azərbaycan ea tarix İnstitunun
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
Əfsanədə deyildiyinə görə hər iki tayfa orada şəhər bina edib və adını da Ərdəbil qoymuşlar. Balaş Azəroğlu bu haqda yazır: O döyüş meydanında Əhd etdi qardaş kimi İki tayfa Ərdə-Bil, Yurd saldılar o yurdun Adı qaldı Ərdəbil. Əfsanəvi olsa da bu məlumat Ərdəbil şəhərinin qədim tarixi haqqında dəyərli məlumatlardır. 1221-ci ildə Ərdəbil şəhərində olmuş Əbuon şəhərin abadlığı, bolluğu haqqında yazır ki, səfalı və ürəkaçan yerdə bina edilmiş bu böyük şəhərin bol suyu və ətrafından gətirilmiş meyvə, habelə ərzaq malları olduqca boldur. Xəzər dənizi bu şəhərdən ikigünlük yoldur. Şəhərdən birgünlük məsafədə yerləşən meşələr olduqca əzəmətlidir. Şəhərə düşmən hücum etdikdə əhali həmin meşələrə qaçıb və orada özlərini gizlətməklə canlarını qoruya bilirlər. Ərdəbil sənətkarları həmin meşənin ağaclarından ox, tabax, qaşıq, çömçə, ağac sini, kasa, cəhrə və başqa məişət şeyləri hazırlayır. Əbuon davam edərək yazır: ―Mən Ərdəbili tərk etdikdən sonra monqollar bu şəhərə hücum etdilər, lakin əhalinin inadlı müqavimətinə rast gəldilər; ona görə də onlar bu şəhəri birinci və ikinci hücumda ala bilməyib, geri çəkilməyə məcbur olmuşlar. Monqollar şəhəri almaq məqsədilə üçüncü hücum təşkil edib, nəhayət, şiddətli və qanlı vuruşmalardan sonra oranı alıb əhalisini qılıncdan keçirib, şəhəri viran etdilər. Lakin sonralar şəhər yenə də əvvəlki vəziyyətinə qayıtmış və hələ də monqolların əlindədir. Həmdullah Qəzvini yazır: ―Ərdəbil şəhəri soyuq iqlim şəraitinə malikdir. Belə ki, bəzi hallarda biçilib yığılan məhsulun bir hissəsi sonrakı ildə döyülüb hasil edilir. Ərdəbil mahalının yüz para soyuq iqlim şəraitinə malik olan kəndi vardır. Savalanın zirvəsində olan möhkəm qala ―Dej Bəhmən‖ və yaxud ―Ruin Dej‖ adlanır 192 . Burada Babəkin ―Bəz‖, habelə Şidan (Şindan) Ərdəbilə yaxındır, Savalan dağının zirvəsində mövcud olan qəbir rəvayətə görə guya Zərdüştün qəbridir. Əhali arasında müqəddəs sayılan bu qəbri ziyarət etmək üçün hər il buraya çoxlu zəvvar gəlir. Oda sitayiş dövründən qalmaqda olan bu abidələr islamiyyət dövründə də xalq tərəfindən hörmət və ehtiramla qorunub saxlanmışdır. Həmdullah Qəzvinin yazdığına görə Ərdəbilin divan vergisi (hüquqi divani) səksən beş min dinar olmuşdur. Ərdəbil şəhəri Elxanilər, eləcə də Teymurilər dövründə iqtisadi və siyasi cəhətdən yenidən inkişaf etməyə başlayır. Ərdəbil şəhərinin Səfəvilərin hakimiyyəti zamanı iqtisadi-ictimai inkişaf nöqteyi-nəzərində özünün yüksək səviyyəsinə qalxaraq Şərq və Qərbdə şöhrət qazandığını xüsusilə qeyd etmək 192 Həmdullah Qəzvini. Göstərilən əsəri, s. 81 – 83. lazımdır. Azərbaycan və İranı gəzmiş Fransa səyyahı Taverne Ərdəbil şəhərində olan ipək ticarətinin əhəmiyyətini dəfələrlə qeyd etmişdir. Ərdəbl şəhəri Səfəvilər dövründə Azərbaycanın iri ticarət mərkəzlərindən biri idi. Cənub və mərkəzdən uzanıb gələn ticarət yolları bu şəhərdə birləşirdi. Həmin dövrdə Ərdəbildən Astara, Lənkəran, Bakı, Gəncə, Tiflis və Şamaxı, Dərbənd vasitəsi ilə şimal şəhərlərinə ticarət malları daşınırdı. 1746-cı ildə Nadir şah Muğan səhrasında tac qoyduqdan sonra həmin mərasimi Ərdəbil şəhərində təntənəli qeyd etmişdir. Qacarların hakimiyyəti dövründə Azərbaycanın başqa şəhərləri kimi Ərdəbildə tədricən öz əvvəlki iqtisadi əhəmiyyətini itirməyə başladı. XIX əsrin əvvəllərində Abbas Mirzənin göstərişi ilə Fransa generalı Qardan Ərdəbil şəhərində müdafiə əhəmiyyətli qala tikdi. Bu qala xalq tərəfindən ―Narınqala‖ adlanır. ―Narınqala‖ son dövrlərə qədər qalmaqda idi. Lakin Rza şahın dövründə həmin qala söküldü; yerində isə yeni binalar, o cümlədən poçt – teleqraf və bir neçə başqa inzibati obyektlər tikilmişdir. Son hesablamalara görə hal-hazırda Ərdəbil şəhərində 3 yüz mindən artıq əhali yaşayır. Ərdəbil şəhərinin qərbində (11 km) yerləşən Ağ İmam (Atəşgah) kəndində Sasanilər dövründə tikilmiş atəşgədənin qalıqları hal-hazırda qalmaqdadır. Bu atəşgədə Savalan dağında olan ―Ruin Dej‖ qalasından sonra Ərdəbil ətrafında olan ən qədim abidələrdən biridir. Ərdəbil şəhərində mövcud olan Cümə məscidi Səlcuqların dövründə təpə üzərində tikilmişdir. Mütəxəssislərin dediyinə görə Cümə məscidi ərəb işğalçılarından sonra şəhərdə yaradılmış yeganə tarixi abidədir. Elxanilər dövründə bərpa olunmuş məscidin divarında olan kitabədə deyilir: Şahi-Sahibqran və dünya fatehinin xilafəti (hökmranlığı) zamanında, Əbu Nəsr Sultan Hüseyn Əli oğlu Bayandur xanın zamanında, onun xilafətini və məmləkətini Allah əbədi etsin, qırx Təbriz tüməni məbləğində hörmətə layiq Ərdəbil qəsəbəsinin mal və mütəvəccihatını daimi və həmişəlik olaraq müəyyən buyurub dünya itaətinin möhürü ilə təsdiq edildi. İlan ili 874 h. (1473 – 1474) məscidin uca minarəsinin uçmasına baxmayaraq o, yenə də öz əzəmətini saxlaya bilmişdir. Ərdəbil ətrafında yerlə-yeksan olmuş iki böyük qalanın qalıqları mövcuddur. Onlardan biri Ərdəbil ilə Astara, digəri isə Ərdəbil ilə Meşkin arasındadır 193 . Şəhərdə Səfəvilər dövründə yaradılmış memarlıq abidələri diqqəti özünə xüsusilə cəlb edir. Buradakı Şeyx Səfiəddinin türbə kompleksi gözəl memarlıq abidəsidir. Həmin məqbərəni dünyada məşhurlaşdıran, Azərbaycan incəsənətinin qiymətli nümunəsi sayılan əzəmətli sandıq Seyid Sədrəddin oğlunun qəbri, onun yanında isə Xacə Əli Siyahpuşun məzarı yerləşir. Sultan Heydər və Azərbaycan xalqının böyük oğlu Şah İsmayılın məqbərələri Şeyx Səfi türbəsinin kompleksi tamamlamaqla bərabər, ona bir daha gözəllik verir. Həlimə Xatun və Fatma Xatun məqbərələri də buradadır. Seyid Əminəddin Cəbrayılın məqbərəsinə gəldikdə o, Kəhrəlan kəndində səfalı bir bağ içərisində yerləşir. Şeyx Səfi 193 Məmmədəli Yengicəli. Ərdəbil abidələri, Qobustan incəsənət toplusu, №1, 1974, s. 20. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|