Müəllifin vəsaiti hesabına nəşr olunur Əsəri Azərbaycan ea tarix İnstitunun
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
M. Məhəmmədi İbn əl-Əsirə istinad edib göstərir ki, müsəlman ərəblər İran ölkəsinə yiyələndikdə oranın maliyyə quruluşunu olduğu kimi saxlamağa məcbur oldular. Ərəblər Sasani şahlarının, xüsusən Firuz və Ənuşirəvanın vergi toplanılmasında icad etmiş olduqları ―divan‖ formasını olduğu kimi İran, o cümlədən işğal etdikləri başqa ölkələrdə saxlamalı oldular. Bu səbəbə görə də Sasanilər dövründə olmuş xərac divanları Xilafət zamanında öz qüvvəsini qoruyub saxlamış oldu 143 . M. Məhəmmədiyə görə Sasanilərdən əvvəl İran ictimaiyyəti üç təbəqəyə: din başçıları, ordu, əkinçilər və sənətkarlara bölünürdü. Sasanilər dövründə isə dəbirlər silki bunlara əlavə edildi və həmin dörd təbəqə də özlüyündə bir neçə dəstəyə bölünürdü 144 . Ümumiyyətlə, dəbirlər öhdələrində olan işlərə görə bir neçə dəstəyə bölünürdü 145 . Xarəzmi isə Sasani dövlətinin dəbirlərini 7 dəstəyə bölür: hüquqi, mali, gəlir, xəzinə, şahın tövləsi, atəşgədə, vəqf, habelə xeyriyyə işlərinə baxanlar. Sasani dövründə dəbirlər təbəqəsi imtiyazlı silklərdən biri olmaqla, həm də dövlətin özəyini təşkil edir. Bu səbəbə görə də dəbirlik rütbəsi zadəgan nəslindən olanlara məxsus idi 146 . S. Nəfisinin yazdığına görə, İranda olan idarəçilik üsulu qədim dövrlərdən qalmışdır. Nazirliklər və müxtəlif idarələrin hüquq və vəzifələrini işıqlandırmaq üçün əlimizdə məlumat yox dərəcəsindədir. Lakin ərəb xəlifələri tərəfindən həmin üsulun qorunub saxlandığını nəzərə alsaq, biz Sasanilər dövrünün hakimiyyət tərzini aydınlaşdıra bilərik. Sasani şahları bir neçə müxtəlif möhrə malik olmuşdur. O cümlədən gizli yazışmaları, adi məktubları göndərən divana aid olan möhürü, habelə cəza hökmlərini, mükafat və hədiyyələri, rütbə, vəzifələri təsdiqləyən, verginin toplanılması üçün mövcud olmuş möhürləri göstərmək olar. Ehtimal ki, yuxarıda göstərilən beş idarədən başqa ordu, poçt, zərbxana, çəki ölçüsü və dövlətin xalisə torpaqlarına baxan idarə də mövcud olmuşdur 147 . Bəlazurinin yazdığına görə hər il vergi babətindən yığılmış pulların siyahısı şahın hüzurunda uca səslə oxunurmuş. Sənətkarlıqdan əldə edilmiş gəlirin hesabı və habelə xəzinədə mövcud olan pulun surəti şaha təqdim edilir, şah isə həmin siyahını təsdiq edirdi 148 . II Xosrovun dövründən etibarən dəri pul əvəzinə kağız işlənməyə başladı. S. Nəfisi göstərir ki, Sasanilər dövründə çaparxanalar (bərid) ancaq dövlət işlərini nizama salmaq üçün təşkil edilmişdir. Hər mənzildə atlar saxlanılır, 143 Yenə orada. 144 M. Məhəmmədi. Fərhəng-e İran və təsir-e an dər təməddün-e İslam və ərəb, Tehran, 1323, s. 74. 145 Tanserin məktubu, s. 12. 146 M. Məhəmmədi. Göstərilən əsəri, s. 82. 147 Əbül Abbas Əhməd ibn Yəhya Cabir əl-Bəlazuri. Kitab-e Fütuh əl-buldan, IV cild. Beyrut, 1951, s. 382 – 460; S. Nəfisi. Göstərilən əsəri, s. 26 – 27. 148 İbn əl-Əsir. Əl-Kamil fi-t tarix, Beyrut, 1966, s. 388 – 389. gözətçilər isə yolların təmir edilməsinə və qorunmasına nəzarət edirdilər 149 . S. Nəfisiyə görə Sasanilər dövründə əsas gəliri torpaq vergisi babətindən toplanılırdı. Bu vergi isə ―xərac‖ adlanırdı. ―Gizit‖ və yaxud ―sərgzit‖ (can vergisi) ərəblərdə ―Cizyə‖ termini ilə əvəz edilir. Bu vergi ildə bir dəfə əhalidən toplanılırdı. Lakin torpaq vergisinə gəldikdə isə o, məhsulun miqdarından asılı olaraq, onun üçdə bir və yaxud altıda birini təşkil edirdi. Bəzi hallarda isə torpaq vergisi məhsulun ondan birindən yarısına qədər ödənirdi. Əkin sahəsinin şəhərə yaxın olub-olmaması da verginin miqdarına təsir edirdi. Qocalar, qadınlar, habelə uşaqlar torpaq vergisindən azad idilər. Gizit vergisi əsas etibarı ilə başqa dinə (xristian, yəhudi və s.) inananlardan toplanılırdı. Qubadın dövründən, 607-ci ildə dövlətin vergi və başqa gəlir fondunun miqdarı altı milyon dirhəmə bərabər olmuşdur 150 . Ümumiyyətlə, verginin dəqiq miqdarı müəyyənləşdirilmədiyinə görə məmurlar əhalidən istədikləri miqdarda vergi toplayırdılar. MALDARLIQ Atropatena tarixinin ən aktual məsələlərindən biri bu ərazidə əkinçilik və maldarlığın öyrənilməsidir. Təəssüflə demək olar ki, bu problemin həllinə tədqiqatçılar öz əsərlərində olduqca az toxunmuşlar. Atropatenada, xüsusilə Təxt-e Süleyman, habelə başqa rayonlarda aparılmış arxeoloji qazıntıların nəticəsi bir daha sübut etdi ki, bu ərazidə vaxtilə əkinçilik, xüsusən maldarlıq yüksək dərəcədə inkişaf etmişdir. Qazakanın mərkəzində yerləşən göldən ətraf torpaqları sulamaq məqsədilə 7 süni suvarma kanalı çəkilmişdi. Bu kanalların izi hal-hazırda qalmaqdadır. İlk mənbələr bu ərazidə atçılığın yüksək dərəcədə inkişaf etdiyini sübut edir. Midiya – Atropatenada vaxtilə bəslənilən atlar dünya şöhrəti qazanmışdı. Polibinin göstərdiyinə görə, çarın at ilxıları bütövlükdə midiyalıların əlində idi. Onlar olduqca çox taxıl və mal-qaraya malikdirlər. Onların ərazisində olan geniş otlaqlar atların bəslənilməsində mühüm rol oynayır 151 . Bu atlardan yük, qoşqu və minik vasitəsi kimi istifadə edilirdi. Mənbələrin göstərdiyinə görə ―Nisa‖ atları məhz bu ərazidə bəslənilirdi. Əhəməni, Atropaten, Parfiya, sonralar isə Sasani və ərəb xilafəti dövründə burada bəslənilən atlar dünya bazarında özünəməxsus yer tuturdu. Urmu gölünün ətrafı böyük çəmənliklərə malik olmuşdur. Xüsusilə Medikado ―Əspəst‖ yonca otunun Atropaten ərazisində bitməsi atçılıq və maldarlıq üçün əlverişli şərait yaratmışdır. Hələ vaxtilə Makedoniyalı İskəndər burada olan at ilxılarını nəzərdən keçirmiş və öz süvari dəstələrini həmin ―Nisa‖ atları ilə təmin etmişdir. Təsadüfi deyildir ki, müharibələrdə Atropatena və 149 S. Nəfisi. Göstərilən əsəri, s. 27. 150 Yenə orada, s. 27 – 28. 151 Polibi. V. 44. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|