Müəllifin vəsaiti hesabına nəşr olunur Əsəri Azərbaycan ea tarix İnstitunun
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
Böyük torpaq sahələri məhdud müəssisə şəklini almaqla onların əksər hissəsi icarəyə verilirdi. Bu qəbil mülklərdə kəndli dəstələri fəaliyyət göstərir, feodal və əyanların buğda, yağ, çaxır, ət və meyvəyə olan tələblərini ödəyirdilər. Kəndlilərə natural formasında əmək haqqı verilirdi; vergilər də natural halında toplanılırdı. Mülkədarlar şəhərlərdə deyil, kəndlərdə öz malikanələrində möhkəmləndirilmiş yerlərdə yaşayırdılar. Kənd yerlərində sikkə tədavülü olduqca azalmışdı 131 . Bu zaman imperiyada sabit bir iqtisadi formasiya yaranmış oldu 132 . M. Ravəndinin nəzərdə tutduğu sabit iqtisadi formasiya şübhəsiz ki, feodalizm quruluşu olmuşdur. Onun nəzərincə aşağı təbəqələr hər cür zəhmətə dözməli və özünü dolandırmalı idi. Zəhmətkeşlər şah qəsrlərinin tikintisində çalışmaqla yanaşı, ərzaq malları istehsal edir, əmək alətləri və ləvazimatı hazırlayırdılar. Bundan başqa çaparxanaların qorunması, şahın ilxı və mal-qarasının saxlanılması, habelə digər ağır zəhmət tələb edən iş sahələri aşağı təbəqəyə məxsus idi 133 . Fərdi azadlıq dövlətin iradəsindən asılı idi. Lakin İranda min il ərzində fərdi azadlıqdan əsər belə yox idi. I Xosrov tərəfindən verilmiş islahat nəinki zəhmətkeşlərin vəziyyətini yüngülləşdirdi, əksinə, onu daha da çətinləşdirdi. Bu islahat başdan- başa dövlət və əyanların mənafeyini müdafiə edirdi. M. Ravəndiyə görə zülm və cəhalət əhalini yuxarı təbəqə əleyhinə üsyan qaldırmağa sövq edirdi. Buna Məzdək hərəkatını misal göstərmək olar. M. Ravəndiyə görə Məzdək hərəkatının iqtisadi və ictimai kökə malik olması onu kommunizm hərəkatı adlandırmağa imkan verir 134 . Onun bu fikri ilə razılaşmaq olmaz. Ona görə ki, yuxarı təbəqə əleyhinə baş vermiş bütün üsyanlar iqtisadi-ictimai kökə malik olmuşdur. O cümlədən Məzdəki rəhbərliyi ilə baş vermiş hərəkatın da ictimai-iqtisadi kökləri olmuşdur. Lakin V əsrdə baş vermiş bu hərəkatı kommunizm adlandırmaq düzgün deyildir. Məzdək hərəkatı mövcud dövlət və feodal, əyanlara qarşı baş vermişdir. Lakin hərəkat iştirakçılarının vahid bir qüvvə kimi birləşə bilməmələri, qalib gəldikdə zəhmətkeşlərin xeyrinə hansı işləri görəcəkləri məlum deyildir. Bununla bərabər Sasani zülmünə və feodal istismarına qarşı baş vermiş Məzdək hərəkatı (496 - 531) ən böyük və qüdrətli xalq üsyanı idi. Bu hərəkat ölkənin iqtisadi-ictimai, habelə siyasi vəziyyəti ilə sıx əlaqədar idi. Bir çox mükəlləfiyyətləri yerinə yetirməyə məcbur edilən kəndlilərin vəziyyəti həddindən artıq ağır idi. Bu dövrün vergiləri içərisindən dözülməz vergi can vergisindən ibarət idi. I Xosrova qədər verginin həddi-hüdudu olmadığına görə, vergi toplayanlar kəndlilərlə öz istədikləri kimi rəftar edirdilər. Mənbədə göstərildiyinə görə vergini ödəməyən kəndlilər öz məhsullarını toplamaq və bazara çıxarıb satmaq hüququna malik deyildilər 135 . 4 dirhəmdən 12 dirhəmə qədər olan can vergisini ödəməyənlərin əmlakı dövlət 131 Yenə orada. 132 Yenə orada. 133 Yenə orada. 134 Yenə orada, s. 463. 135 Babilistan Telmudu, 55. tərəfindən müsadirə edilirdi. I Xosrovun islahatından sonra isə uşaqlar, qadınlar və 60 yaşına çatmış kişilər can vergisindən azad edilirdi 136 . Ammian Marselli yazır ki, mülkədarlar və ruhanilər kəndlilərin torpaq sahələrini əllərindən almaqla bərabər, həm də onlarla istədiyi kimi rəftar edirdilər 137 . Sasanilər sülaləsi II Şahpurun ölümünə qədər olduqca qüvvətli idi. Lakin onun ölümündən sonra iri feodallar yenidən əvvəlki nüfuzlarını geri qaytarıb 125 il müddətinə Ərdəşirin səyi ilə bünövrəsi qoyulmuş mərkəzi hakimiyyəti zəiflətdilər 138 . Ümumiyyətlə, Sasanilərin qüdrətli şahları ölkənin bütün inzibati təşkilatlarına, o cümlədən ordu və məhkəmələrə hakim olmaqla bərabər, eyni zamanda onlar tərəfindən verilmiş bütün sərəncamlar qeyd-şərtsiz icra edilirdi. Şah özünü xalqa göstərmirdi. Ölkənin görkəmli şəxsiyyətləri də şahı görmək hüququna malik deyildi. Şahla yaxın adamları arasında pərdə asılır və həmin pərdənin qorunması ―xürrəm baş‖ adlanan əsilzadəyə tapşırılırdı. Dinkord şahın hüquq və vəzifələri haqqında deyilir ki, ―Şah dini qayda-qanunlara riayət etməli, əxlaqlı və pak olmalı, bağışlamalı, qisas almamalı, tabelərə qarşı məhəbbət göstərməli, kəndlilərlə gözəl rəftar etməli, səxavətli, ədalətli olmalı‖ 139 . Şahlar bu göstərilən qayda-qanunlara riayət etməyib xalq kütləsi ilə öz istədikləri kimi rəftar edirdilər. İlk dövrlərdə canişinləri şahlar özləri təyin edirdi. Lakin sonralar hakimiyyət zəiflədikdə hərbçilər, ruhanilər və dəbirlər bu işə dəxalət edirdi. Əslində isə məbədlər məbədinin rəyi qəti olmalı idi. Müşavirlərin mövqeyini təyin edən yeganə şəxs Ərdəşir olmuşdur. Ona görə də hərbçilər, şahzadələr birinci sırada, şahdan təqribən 5 metr aralı, bunlardan 10 metr aralıda şahın ətrafında olan münəccimlər, dəbirlər və alimlər, bunlardan da 5 metr aralı isə təlxəklər, habelə məzhəkəli söhbət edənlər olmalı idi 140 . Cahiz Sasanilər dövründə olan 4 silki belə izah edir: Şah nəslindən olan ordu başçıları, möbədlər və hırbodlar, həkimlər, dəbirlər, habelə astronomlar I - III silkə, əkinçilər, sənətkarlar və başqaları isə IV silkə daxil idi. M. Məhəmmədi ―Divan‖ terminini izah edərək göstərmişdir ki, pəhləvi dilində olan ―divan‖ idarə deməkdir 141 . Sasani dövründə dövlətin işlərini idarə edən təşkilat, o cümlədən xərac, ordu və çaparxanalar ―divan‖ adlandırılmışdır. Mərkəzi divanlar o zamanlar nazirlikləri əvəz edirdi. M. Məhəmmədi İbn Xəlduna istinad edərək yazır: Xilafət dövründə mədaxil-məxaric dəftənində ―divan‖ məfhumunu saxlamalı oldular 142 . Xərac divanı istər Sasani və istərsə Xilafət dövründə dövlətin ən mühum idarəsi sayılırdı. 136 N. V. Piqulevskaya. Göstərilən əsəri, s. 257. 137 Ammian Marselli. XXIII, 6, 57. 138 M. Ravəndi. Göstərilən əsəri, s. 464. 139 Dinkord, V. 140 Cahiz. Göstərilən əsəri, s. 6. 141 M. Məhəmmədi. Fərhəng-e İran və təsir-e an dər təməddün-e İslam və ərəb, Tehran, 1323, s. 49. 142 Yenə orada. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|