Müəllifin vəsaiti hesabına nəşr olunur Əsəri Azərbaycan ea tarix İnstitunun
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
inkişaf nöqteyi-nəzərindən eyni səviyyədə olmasalar da, çox ehtimal ki, biri digərinə nisbətən oxşar və yaxın olmuşlar. Bunu qeyd etmək lazımdır ki, ümumiyyətlə, tarixçilər, xüsusilə əkinçiliyə dair əsər yazmış olan müəlliflər öz əsərlərində torpaq mülkiyyətinin formaları, sinfi mübarizə, istehsal üsulu və istehsal münasibətlərinə toxunmadan, ölkənin əkinçilik üçün əlverişli olan təbii-coğrafi şəraitini, orada yetişdirilən məhsul növlərinin sadəcə olaraq adlarını sadalamaqla kifayətlənirlər. Lakin F. Engelsin göstərdiyi kimi, ―Bütün tarix indi də siniflərin antaqonizmi və mübarizəsi yolu ilə davam edir. Həmişə hakim və tabe siniflər istismarçı və istismar olunan siniflər mövcud olmuş, bəşəriyyətin böyuk bir əksəriyyəti həmişə ağır zəhmətə qatlaşıb acınacaqlı həyat sürməyə məcbur olmuşdur‖ 72 . Demək biz tarixi dövrlərdə cəmiyyətin müxtəlif silklərə parçalanıb, insanların isə ictimai mövqelərinə görə bir-birindən fərqlənməsini aydın-aşkar görürük. Lakin burjua tarixçilərinin sinfi mövqeyi onlara imkan verir ki, belə bir həqiqəti aşkara çıxarmış olsunlar. Bütun Şərq ölkələrində olduğu kimi Atropatenada da köhnə istehsal münasibətləri məhsuldar qüvvələrin yeni inkişaf səviyyəsinə uyğun gəlmirdi. Ona görə də köhnə istehsal münasibətlərin nisbətən proqressiv və qabaqcıl münasibətlərlə qanunauyğun şəkildə əvəz edilməsi zəruriyyəti qarşıya çıxırdı. Mənbələrdə Misir və yaxud Assuriyada olmuş quldarlıq sisteminə Atropatenada təsadüf edilmir. Bu ərazidə olmuş quldarlıq sistemi haqqında məlumat verən ilk mənbə ―Matikan hazar-Dadistan‖dır. Orada qul termini əvəzinə ―bəndək‖ və ―ənşəhrik‖ sözləri işlədilmişdir 73 . III əsrdə Aralıq dənizi hövzəsinin bütün sahəsini bürümuş quldarlıq sisteminin böhranı İrana da toxundu 74 . Sasanilər dövründə dövlət, özünə qüvvətli ictimai dayaq yaratmaq məqsədilə dövlət idarələrində, orduda xidmət edən şəxslərə və habelə ruhanilərə ehtiyaclarını ödəmək məqsədi ilə torpaq ayırırdı. Torpaq sahibləri əsas etibarı ilə qul əməyindən istifadə edirdilər 75 . Lakin artıq III əsrdən etibarən quldarlıq sistemi get-gedə zəifləyib dağılmağa başlayır. Torpaq üzərində şərti mülkiyyət formasının aşkara çıxması, uzunmüddətli icarədarlıq bilavasitə istehsalçıları işlədikləri torpaq parçasına bağlayırdı. İranda feodalizmin yaranmasına qulların bir hissəsinin azad edilməsinin də təsiri az olmamışdır. Bir sıra mənbələrdə İranda, feodallaşma elementlərinin və feodal münasibətlərinin aşkara çıxması V - VI əsrlərə aid edilir. N.V. Piqulevskayanın göstərdiyinə görə feodalizmin möhkəmlənməsi V əsrdən sonrakı dövrlərə aiddir. O, öz fikrini əsaslandırmaq üçün həmin əsrdə Məzdəkin başçılığı ilə kənd icmalarında yaşayanların feodallara qarşı aparmış 72 K. Marks, F. Engels. Seçilmiş əsərləri, II cild, Bakı, 1953, s. 251 73 Матикан, с. 243. А. Периханян. К вопросу о рабовладении и землевладении в Иране Парфиянского времени В. Д. № 4, 1952, с, 14 – 20. 74 N. V. Piqulevskaya. Göstərilən əsəri, s. 177. 75 Yenə orada. olduqları sinfi mübarizəni misal gətirir 76 . Məzdəkin rəhbərliyi ilə olan bu hərəkat bütün istismar edilənləri birləşdirə bilmişdi. III əsrdən etibarən feodalizmin elementləri istər İran və istərsə Azərbaycan ərazisində yaranmağa başlayır. Lakin köhnə istehsal münasibəti olan quldarlıq hələ bu zaman tamamilə ləğv edilməyib istehsalda özünü göstərməkdə idi. V. İ. Leninin göstərdiyi kimi ―İki min il bundan əvvəl köləlik tamamilə hökmran idi. Dünyanın qalan qitələrindəki xalqların böyük çoxluğu bu dövrdən keçmişdir. Ən az inkişaf etmiş xalqlarda köləliyin izləri hələ indi də qalmışdır...‖ Tarixdə bu formanın ardınca başqa bir forma - təhkimçilik hüququ gəlmişdir. Ölkələrin böyük çoxluğunda köləlik inkişaf edib təhkimçilik hüququna çevrilmişdir. Cəmiyyətin əsas bölgüsü - təhkimçi mülkədarlar və təhkimli kəndlilərdir‖ 77 . Feodalizmə keçid dövründə İran və habelə Azərbaycanın iqtisadi-ictimai quruluşunda iki növ istehsal münasibəti qalığı: quldarlıq və icma özünü göstərməkdə idi. Qeyd etmək lazımdır ki, hər iki qalıq yeni yaranmaqda olan feodalizm istehsal üsulunun hərəkətverici qüvvəsi idi. Atropatenada hakim olan Sasanilər sülaləsi şahlarından biri öz yaxın adamlarına, həmçinin ixtiyarında olan xidmətçilərə və tərəfdarlarına malikanə paylamışdır. Orta əsr alban tarixçisi Musa Kalankaytuklu öz salnaməsində qeyd edir ki, V əsrdə Albaniyada ayrı-ayrı feodalların ixtiyarında olan torpaqlarda mindən artıq kəndli işləyirdi 78 . Qədim dövrdən etibarən İran yaylasının qərbində və Beynəlnəhreyində torpaq sahələri əldə etmək üçün xidmət göstərmək adi bir hala çevrilmişdir. Hər bir hökmdar ordusunu idarə edib, iqtisadi cəhətdən onları təmin etmək məqsədilə öz qoşun başçılarına torpaq sahələri bağışlayır və ondan istifadə edilmə hüququ da verirdi. Belə torpaqlara ―ilku‖ deyilirdi. Bu torpaqların sahibi hökmdara xidmət göstərib qulluq etməyə borclu idi 79 . ―İlku‖ torpaqlarını satmaq, habelə onu girov qoymaq qadağan edilmişdi 80 . Yuxarıda göstərdiyimiz kimi İranda yararlı torpaq sahələri ən qüdrətli feodal olan 7 ailənin ixtiyarında idi. Həmin ailələr istədikləri vaxt şahın əleyhinə çıxır, yaxud da əksinə, onu müdafiə edirdilər. Böyük feodallarla kəndlilər arasında vasitəçi rol oynayan orta təbəqə, kiçik torpaq sahələrinə malik ―qul‖ sahibləri idi. Bunların arasında olan əlaqə şah ilə iri feodallar arasında olan əlaqədən daha güclü idi 81 . Ümumiyyətlə, Sasanilərin hakimiyyəti dövründə verilmiş qanunların hamısı torpaq mülkiyyətinin, siniflərin toxunulmazlığına və müqəddəsliyinə xidmət edirdi. 76 N. V. Piqulevskaya. Göstərilən əsəri, s. 178; Маздакидское движение. Изв. АН СССР, серия Истории и философии, 1944, № 4, с. 171 – 181. 77 V. İ. Lenin. Əsərləri, 29-cu cild, Bakı, 1935, s. 484. 78 Моисей Каланкатуйский. История Албан, кн. I, гл. 26, СПб., 1861 79 Ləmbton. Malik və zare dər İran, Tehran, 1339. 80 Ləmbton. Göstərilən əsəri, s. 30. 81 Yenə orada, s. 51. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|