Müəllifin vəsaiti hesabına nəşr olunur Əsəri Azərbaycan ea tarix İnstitunun
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
T. Bəhrami göstərir ki, ―Ortası çökək olub, dövrəsi isə qalaya oxşayan Ultan təpəsi Araz çayına bitişikdir. Burada olan qala hal-hazırda bütünlüklə aradan çıxıb, bütünlüklə təpəyə çevrilmişdir. Nadir şah həmin qalada tac qoymuşdur 62 . Çox ehtimal ki, Ultan qalası da Bəhramtəpə kimi Sasanilərin dövründə tikilmiş qalalardan biri olmuşdur. Göründüyü kimi həmin qala Nadir şahın (1736 - 1747) dövrünə qədər qorunub saxlanmış, ondan sonra isə İranda olmuş mərkəzi hakimiyyətin (Qacarların dövru nəzərdə tutulur) zəiflədiyi zaman xarabazarlığa çevrilmişdir. T. Bəhrami ―Əkinçilik mədəniyyəti‖ adlı bir əsərində yazır: ―Muğanda görünməkdə olan bir arx Gavurarx adı ilə məşhurdur. Daha doğrusu, Gavurların arxı. Bu arx qədimdə Muğan atəşpərəstləri tərəfindən çəkilmişdir. Muğanı Araz çayından bu arx vasitəsi ilə suvarırmışlar. Gavurarxın hal-hazırda dolmasına baxmayaraq onun nişanaləri hələ də qalmaqdadır. Bu arx İran Muğanını keçdikdən sonra rus Muğanına (Şimali Azərbaycana - A. F.) daxil olur. İranda həmin arxın uzunluğu 100 kilometrə bərabərdir. Vaxtilə Nadir şah Muğanda arx qazdırıb suvarma işlərinə nəzarət etmişdir. Ultan qalasının yaxınlığında olan arx Nadir arxı adlanır 63 . Gavurarx haqqında məlumata bir sıra mənbə və ədəbiyatlarda da rast gəlmək olar 64 . Tədqiq etdiyimiz mövzu ilə əlaqədar olaraq bir neçə müəllifin adını çəkməyi lazım bilirəm. Onlardan Mirzə Camal, T. S. Passek, İ. İ. Meşşaninov, Q. Əhmədov, Qarabaği, Səidəli Kazımbəyov oğlu, T. Bünyadov və başqalarını göstərmək olar. Gavurarxın çəkilmə dövrünün tədqiq edilib aşkar çıxarılmasında, həmin göstərilən müəlliflərin zəhmətləri təqdirəlayiqdir. Gavurarx haqqında T. Bünyadov yazır ki, Gavurarx adı ona hər halda Azərbaycanda İslam dini qəbul ediləndən sonra verilmişdir 65 . Məlum olduğu kimi ―gavur‖ sözü xalq arasında gəlmə, düşmən, yadelli, çox pis insan və s. mənalar daşıyır. Formal cəhətdən bu fikirlə də razılaşmaq olar. Ona görə ki, ola bilsin bir dinə inam bəsləyənlər, onlarla həm əqidə (dini nöqteyi-nəzərdən) olmayanlara, nifrət edib, onlara gəlmə, düşmən, yadelli, pis insan adı vermiş olsunlar. Belə ki, İslam dininə inanıb, lakin onun ayrı- ayrı təriqətlərinə mənsub olanlar da bir-birinə nifrət edib və bəzi təriqətlərə inananlara xoşagəlməyən adlar verirdilər. Gavur sözünün mənası tamamilə başqadır. Şəmsəddin Saminin nəzərincə ―gavur‖ əslində ―gəbr‖ sözündən törəmədir. ―Govur‖ atəşpərəst deməkdir. T. Bünyadova görə ―Ola bilər ki, bu arxın çəkilməsi işinin təşkilində farsların müəyyən rolu olmuş və onu da yerli əhali gəlmələrin, yəni govurların adı 62 Yenə orada. 63 Tağı Bəhrami. Fərhənge rustai ya dairət əl-məarif-e fəllahi. Tehran, 1316, s. 46 64 T. Bünyadov. Göstərilən əsəri, s. 21. 65 Yenə orada. ilə bağlamışdır 66 . T. Bünyadovun irəli sürdüyü bu fikirlər ehtimaldır. Lakin müxtəlif mənbələr bu ehtimalı təsdiq edir. Muğan ərazisində qədim dövrlərdən etibarən atəşpərəstlər yaşamışlar. Həmdullah Qəzvini bu haqda yazır: Muğan şəhərlərinin adları atəşpərəstlərin (zərdüştlərin) ay adlarından götürülmüşdür 67 . Belə ki, hal-hazırda da qalmaqda olan Aslandüzün 30 kilometrliyində Bəhmən, Maralan körpüsünün yaxınlığında Şəhrivər və başqalarını göstərmək olar 68 . ―Muğan‖ sözünün özünün də etimoloji mənası – ―muğlar yaşayan yer‖ bir daha sübut edir ki, həmin ərazidə atəşpərəstlər yaşamışlar 69 . T. Bünyadovun göstərmiş olduğu yerli əhalinin gəlmələrin (farsların) adı ilə bu arxı Gavurarx adlandırması ehtimalı inandırıcı olmayıb, əksinə, gəlmələr (ərəblər nəzərdə tutulur - L. F.) həmin arxı yerli əhalinin adı ilə əlaqədar olaraq Govurarx adlandırmışlar. Qeyd etmək lazımdır ki, biz Azərbaycanın təsərrüfat həyatı məsələləri dedikdə həmin ərazidə əkinçilik, maldarlıq, sənətkarlıq, ticarət yolları və şəhərlərin inkişaf tarixinin öyrənilməsini nəzərdə tuturuq. Ona görə də Azərbaycanın əkinçilik üçün əlverişli olan təbii-coğrafi şəraiti və habelə suvarma sistemi öyrənildikdən sonra bilavasitə həmin ərazidə vaxtı ilə yetişdirilmiş taxıl növlərinə və yerli şəraitə uyğun olaraq onların becərilməsinə xüsusi diqqət verməliyik. Əkinçilik Əkinçilik Azərbaycanın təsərrüfat həyatı məsələlərinin əsas sahələrindən birini, daha doğrusu, onun özəyini təşkil edir. Lakin tədqiqatçılar belə bir aktual məsələ ilə nisbətən az məşğul olmuşlar. Qeyd etmək lazımdır ki, son illərdə T. Bünyadovun Azərbaycanda əkinçiliyin inkişafına dair nəşr edilmiş monoqrafiyasını bu barədə yazılmış yeganə əsər hesab etmək olar. Biz Azərbaycan dedikdə, təqribi olaraq Zaqros dağlarından Xəzər dənizinə, Qafqaz sıra dağlarının cənub ətəklərindən müasir Xəmsə mahalı daxil olmaqla Qəzvin və Həmədan əyalətinə qədər uzanan geniş bir ərazini nəzərdə tuturuq. Məlumdur ki, qədimdə Azərbaycanın şimal hissəsi antik mənbələrdə Albaniya 70 , ərəblərdə Alran 71 , xalq arasında Aran, cənubu isə Atropatena adlanırdı. Lakin həmin ərazidə tarix boyunca yaşamış tayfa və qəbilələr iqtisadi-ictimai 66 Şəmsəddin Sami. Qamuse türki, İstanbul, 1799, s. 141. 67 H. Qəzvini. Göstərilən əsəri, s. 89 – 90. 68 Yenə orada. 69 Məhmmədəli. Müxbir Mərzha-e İran, Tehran, 1334, s. 91. 70 Strabon, Plutarx, Dion Kassi, Ptolomey və başqalarının əsərləri. 71 Yaqut Həməvi, Təbəri, Məsudi, İstəxri, İbn əl-Əsir, İbn əl-Fəqih və başqalarının əsərləri. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|