Müəllifin vəsaiti hesabına nəşr olunur Əsəri Azərbaycan ea tarix İnstitunun
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
olan bu dövrdə istər süni su kanallarının çəkilməsinə, istərsə də əkin sahələrinin artırılmasına ciddi fikir verilməsini göstərməkdən ibarətdir. T. Bəhrami Azərbaycanda olan suvarma sistemi haqqında yazır ki, Azərbaycan dağlıq ölkə olduğuna görə, onun əsas su ehtiyatını orada olan çaylar təmin edir. Bu səbəbə görə də həmin ərazidə su kanallarının çəkilməsinə o qədər də ehtiyac hiss olunmur. Burada Tehran ətrafında olan səliqəli kəhriz sisteminə, habelə təcrübəli kankanlara təsadüf edilmir. Azərbaycan kankanları saxsı su tinglərinin hazırlanmasına və onların düzəldilməsi texnikasına bələd deyillər. Onlar suyu bataqlıqlardan keçirmək üçün daşları sıra ilə düzmək texnikasından istifadə edirlər. Müəllif əsərinin başqa bir yerində yuxarıda dediyi fikrinin əleyhinə çıxaraq göstərir ki, Marağa ətrafında olan kəhrizlərin qazılması və yoxlanılması zamanı bir nəfər kankan oradan keçmişə aid saxsı su tinglərinə təsadüf etmişdir. Bu fakt bizə imkan verir ki, keçmiş dövrlərdə Azərbaycanda saxsı su tinglərinin hazırlanması və onun geniş yayılması müddəasını irəli sürək 52 . Azərbaycanın istər şimal və istərsə cənub rayonlarında kəhriz suvarma sistemi hələ qədim dövrlərdən etibarən geniş surətdə yayılmışdır. Bu faktı arxeoloji qazıntılar zamanı saxsı su tinglərinin əldə edilməsi ilə birlikdə yazılı mənbələrdə olan məlumatlarda bir daha təsdiq edir. Y. İ. Hummel Şamxor ətrafında aparmış olduğu qazıntı zamanı qədim dövrlərdə qazılmış kəhriz nişanələrinə təsadüf edib onu eramızdan əvvəl I əsrə aid etmişdir 53 . Bu faktın olması bizə Azərbaycanın şimal rayonlarında kəhriz suvarma sistemindən istifadə edilməsi fikrini irəli sürməyə imkan verir. Cənubi Azərbaycanın Təxt-e Süleyman, Ərdəbil, Marağa, Təbriz, Mərənd və Urmu ətrafında arxeoloji tədqiqatlar aparılarkən kəhriz suvarma sisteminin həmin ərazidə qədim dövrlərdən mövcud olması faktını sübut edən bir sıra nişanələr aşkara çıxarılmışdır. Orta əsr müəlliflərindən biri olan Həmdullah Qəzvini yaşadığı dövrdə Təbrizin ətrafında olan tarlaların (bağ, bostan nəzərdə tutulur - A.F.) suvarılmasında 900 kəhrizdən istifadə edilməsini göstərir 54 . Kəhrizlər haqqında çox səthi məlumatın olmasına baxmayaraq Azərbaycanda kəhriz vurulması dövrü hələ eramızdan əvvəl olmuşdur 55 . Ümumiyyətlə, kəhriz suvarma sistemindən Azərbaycanın dağətəyi və düzən rayonlarında geniş surətdə istifadə edilmişdir. Kəhriz suvarma sistemi Yaxın Şərq və Orta Asiya rayonlarında yayılmış suvarma növudür 56 . Ümumiyyətlə, kəhrizlər öz başlanğıcını dağ ətəklərindən alır. Belə ki, birinci quyunun dərinliyi sonrakılara nisbətən daha çox olur. Bəzi 52 T. Bünyadov. Göstərilən əsəri, s. 25. 53 Я. И. Гуммель. Отчет о раскопках около Кировабада в 1938 г. 54 Həmdullah Qəzvini. Nüzhət əl-qülüb, be kuşeşe Dəbir Səyaqi, Tehran, 1336, s. 77 55 T. Bünyadov. Göstərilən əsəri, s. 25. 56 M. P. Petrov. Göstərilən əsəri, s. 88. quyuların dərinliyi 15 - 200 metrə çatır 57 . Quyuların diametrləri adətən bir metrdən iki metrə qədər ölçüyə, birinin digərindən olan məsafəsinə gəldikdə iki kilometr aralıda qazılır. Azərbaycan ərazisində tarlaların suvarılmasında adi quyulardan da istifadə edilmişdir. Bu quyulardan Muğan vadisində müxtəlif sahələrində olan ―Çalma‖, ―Üç quyu‖, ―Yüz quyu‖ və s. göstərmək olar. Xalq çayın suyunu onun səthindən hündür olan əraziyə aparmaq üçün müxtəlif bəndlər çəkirdilər. Bu səbəbə görə də Azərbaycanda çay və arxların əhəmiyyəti kəhriz sistemindən dəfələrlə artıq olmuşdur. O göstərir: ―Azərbaycanın məhsuldar sahələrindən biri də Muğan vadisidir. Nadir şahın dövrünə qədər abad olub, hazırda isə istifadə edilməyən bu vadi Sasanilərin son dövrünə qədər olduqca məhsuldar olmuşdur. Lakin Sasanilərin süqutundan sonra İranın başqa əyalətləri ilə birlikdə bura da xarabazarlığa çevrilmişdir. Halbuki, bu vadi keyfiyyətli, məhsuldar, geniş torpağa malik olmaqla bərabər bol su ehtiyatına da malikdir 58 . Həqiqətən də T. Bəhraminin mülahizələri və göstərdiyi o faktlar inandırıcıdır. Bəhramtəpə, Ultan qalası və Şəhriyar kimi tarixi yerlərin həmin ərazidə qalmaqda olan nişanələri müəllifin Muğan vadisi haqqında göstərdikləri fikri bir daha təsdiq edir. Yerli tədqiqatlara əsasən keçmişdə Sarıqamışda olan İncillidə yaşayış yerləri və külli miqdarda bağlar mövcud olmuşdur. Həmin abadlıqlar və bağlar hal- hazırda tamamilə aradan getmişdir. Lakin burada olan hündür təpədə, əhəng və daşla tikilmiş əzəmətli bir divarın qalıqları hələ də qalmaqdadır. Bu divar qədim dövrdə tikilmiş böyük bir qalaya aiddir. Deyildiyinə görə, buranın hakimi qız olduğu üçün bura Qızqalası adlandırılmışdır. Bu da hal-hazırda da qalmaqdadır 59 . Müəllif öz tədqiqatında belə bir fikrə gəlir ki, Dəmirçili qışlağında geniş su quyusu qalmaqdadır. Həmin quyunun yanında bir arx və göl tikilmişdir. Keçmişdə burada suyun çox olması ilə əlaqədar olaraq dəyirman işləyirmiş. Biləsuvardan tapılmış iri və qalın kərpiclər qədim binaların yadigarıdır 60 . Muğan vadisində, xüsusən onun mərkəz və cənubunda külli miqdarda quyulara, süni göllərin yerinə və şəhər qala divar qalıqlarına çox tez-tez təsadüf edilir 61 . Göründüyü kimi keçmişdə (Sasanilər dövrü nəzərdə tutulur - A. F.) Muğan vadisi Azərbaycanın ən abad və məhsuldar sahələrindən biri olmuşdur. 57 Yenə orada. 58 T. Bəhrami. Göstərilən əsəri, s. 202. 59 T. Bəhrami. Göstərilən əsəri, s. 202. 60 Yenə orada. 61 Yenə orada, s. 205. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|