Muhandislik-texnologiya

Qur’on (arabcha qara’a o’qimoq) musulmonlarning asosiy muqaddas kitobi bo’lib, ular uni eramizning VII asrida Muhammad s.a.v. payg’ambar tomonidan yetqazilgan ilohiy vahiy, deb tan oladilar. Bizgacha yetib kelgan ko’rinishda Qur’on 114 suraga (boblar) bo’lingan bo’lib, suralarning uzunidan qisqa tomonga borishi tartibida tuzilgan. Har bir sura sarlavhaga ega: masalan, «Baqara» («Sigir»), «Yunus», «Hadid» («Temir»), «Shams» («Quyosh»). Qur’on Muhammad (s.a.v.) vafotlaridan keyin to’plashga boshlandi. Rivoyat qilishlaricha, uning birinchi rasmiy matni xalifa Usmon (644-656) davrida tahrirdan chiqqan. O’rta asrlarda muomalada bo’lgan Qur’onning boshqa nusxalari bizgacha yetib kelmagan. Qur’onning rasmiy Usmon matni VII asrning boshlarigacha o’zgarishlarga (qisqartirishlar va qo’shimchalarga) duchor bo’ldi. Unli belgilar unga VII asrning oxirlarida kiritildi.
Qur’on mazmuni xilma-xil bo’lib, undagi materiallarni quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin:
1) afsungarlik (shemanlik) o’qishlari; 2) narigi dunyo, ya’ni oxirat; 3) qadimgi arablar og’zaki ijodi; 4) yahudiylik va xristianlikning mazhabiy aqidalari va afsonalar; 5) huquqiy meyorlar. Bu materiallarning barchasi Qur’onda tizimga solinmagan holda joylashtirilgan. Qur’on xususiy mulkni saqlash va qo’riqlashga alohida diqqat-e’tibor qaratadi. Shuning uchun Qur’onda mulkni merosga olish, vasiylik va boshqalar haqida aniq ko’rsatmalar bor. Mulkiy va ijtimoiy tengsizlikni (jumladan, qullikni) Qur’on Alloh tomonidan o’rnatilgan tartib hisoblaydi.
Qur’on va Muhammad (s.a.v.) payg’ambar hadislari amriga ko’ra, insonlar o’rtasida haqiqiy va adolatli munosabatlar o’rnatishning asosiy va zaruriy sharti tinchlikdir. Bundan tashqari, haqiqiy musulmon bu hamma vaqt adolat uchun murosasiz ravishda dadil kurashadigan kurashchidir. Ammo buning uchun, uning dini bu oliy tushunchaga qanday ma’no sig’dirganligini bilish uchun, uning o’zi yetarli darajada yaxshi bilimlar bilan qurollangan bo’lmog’i lozim. Masalan, u shuni bilmog’i lozimki, ijtimoiy adolat ostida islom odamlar orasida qandaydir majhul va mutlaq tenglikni emas, balki hayotning barcha muhim sohalarida, ya’ni ijtimoiy foydali mehnat, ta’lim-tarbiya olish, ijtimoiy himoyalanish, tibbiy yordamdan foydalanish va boshqa ijtimoiy xizmatlar boyicha barcha uchun teng imkoniyatlar yaratishni ko’zda tutadi. Odilona yo’l tutgan xalifalar davri umumiy tarzda ana shunday alomatlar bilan belgilangan edi. Ma’lumki, xalifa Umar ibn al-Xattob Islom amr qilgan kishilar jamoasi hayot tarzidagi axloqiy munosabatlarning asosiy meyorlarini hayotga tatbiq qilishda ayniqsa mashhur bo’lgan edi. U hech ikkilanmasdan qudratmand va boy kishilar adolatsizlik qilganda ojizlar tomonini olar edi. Muhammad (s.a.v.) payg’ambarning ko’plab boshqa sahobalari ham bunday mustahkam qoidalarga tayanar va unga rioya etar edilar.
Qur’onga qo’shimcha sifatida Muhammad (s.a.v) payg’ambarga nisbat beriladigan, u kishining hatti-harakatlari va hukmlarini hikoya qiluvchi juda ko’p xadislardan iborat sunna (musulmoncha muqaddas rivoyatlar) vujudga keltirildi. Sunnada xalifatdagi qarama-qarshi ijtimoiy munosabatlar va ijtimoiy kurash, hamda islomga boshqa dinlar va qadimgi ellinistik falsafiy tizimlar ta’siri o’z aksini topgan.
Ma’lumki, Qur’on islom qonunchiligining asosidir. Hadislar esa, uning murakkab joylarini qisqacha tushuntirib, yangi qirralarini ochib, umumiy joylarini muayyanlashtirib, uni to’ldiradi. Hadislar Muhammad (s.a.v.) nasihatlari ham bo’lib, musulmonlarni hayotning barcha sohalariga yo’naltiradi. U kishi shunday degan: «Men sizlarga ikki narsani qoldirdim, agar sizlar uni mahkam ushlasangizlar, hech qachon adashmaysizlar, bu -Qur’on va mening sunnatimdir»².
Muhammad (s.a.v) payg’ambarning birinchi sahobalaridan boshlab, haqiqiy musulmonlar hamma vaqt u kishining rivoyatlari va aytganlari haqida ishonchli bilimga ega bo’lishga va uni o’rganishga alohida e’tibor berdilar. Ularni esda saqlab, ehtiyotkorlik bilan boshqa odamlarga yetkazishga harakat qildilar. Muhammad (s.a.v.) hayotlari vaqtida islom shariatining asosi Qur’on va u kishining o’zlarining namunaviy hayoti sunna edi. Muhammad (s.a.v.) vafotlaridan keyin islomning juda tez va keng tarqalishi diniy ilmlar qonun-qoidalarini rivojlantirishni dolzarb zaruriyatga aylantirdi. Bu maqsadda juda tezlik bilan turli-tuman joylarda ko’plab markazlar shakllana boshladi.
Hadislar ishonchli deb faqat shundagina tan olinishi mumkin ediki, uni rivoyat qiluvchilar zanjirining barcha bo’g’inlari aniqlangan bo’lsa, hadislar to’plamining eng ishonchlisini bizning vatandoshimiz imom va al-Buxoriy yozgan. U kishi hadislarni fiqh boyicha, unga muvofiq keladigan boblarga bo’lib, joy-joyiga qoyib tasnif qildi. Shunday usuldan imom Muslim ham foydalandi. Keyinchalik ularning har ikkisi izidan mashhur muhaddislar Abu Dovud, An-Nasam, at-Termiziy va Ibn Mojalar bordilar.
Olimlar bu olti muhaddis to’plamlariga katta e’tibor berib, ularni talqin va sharhlash bilan shug’ullandilar. Hijriy uchinchi asr (X asr) hadislar to’plash tarixida oltin davr hisoblanadi. Hadis ilmi taraqqiyotining ana shu noyob, sermahsul davridagina yuqorida aytilgan olti buyuk muhaddis va ko’plab boshqa olimlarning asarlari o’zining butun go’zalligini namoyon qildi. Bu ajoyib islom fidokorlari zumrasi o’zlarining asarlarida Payg’ambar hadislarining mutlaq ko’pchiligini qamrab olib, keyingi keladigan butun musulmon avlodlariga rivoyatlarning ishonchliligini o’rganishda mustahkam asos soldilar.
Markaziy Osiyo – sivilizatsiyaning qadimgi о‘choqlaridan biri. VIII-IX asrlarda markaziy Osiyo arab xalifaligi tarkibiga kirgan. Bu davrda xalifalik markazlari – Bag‘dod va Damashqda madaniyat va fan ravnaq topdi.