Mühazirə kursu а з я р бай ж ан р е с публика

Маддядя магнит сащя енеръисинин сыхлыьы. Əvvəlki mühazirələrimizdə qeyd etmişdik ki, L induktuvlikli sarğacda, I cərəyanının yaratdığı maqnit sahəsinin enerjisi

W  LI ² / 2  / 2  ² / 2L (23.16)
kimi təyin edilir. L induktivlikli, maqnit içlikli uzun solenoid üçün

278

¹ 2 2
1 B²

W  ₂ ₀ n VI
 V
2 ₀
(23.17)

burada
^{B  0H  0 nI} , V –solenoidin həcmidir. Bu ifadə

göstərir ki, maqnit enerjisi sarğacın cərəyan axan dolaqlarında deyil, maqnit sahəsinin yarandığı bütün həcmdə toplanmışdır. Maqnit sahəsi enerjisinin həcmi sıxlığı

w  W /V
 B² / 2   BH / 2
(23.18)

0
Maksvell göstərmişdir ki, uzun solenoidin maqnit enerjisinin həcmi sıxlığı üçün burada çıxarılmış ifadə istənilən sahələr üçün doğrudur. Enerji sıxlığı BS-də C/m³-ilə ölçülür.

5. 
   Магнит дювряляри. Fərz edək ki, maqnityumşaq materialdan hazırlanmış qapalı içlik verilmişdir (şəkil 23.2).
   

→ →
Uyğun olaraq ^{B   }₀ ^H ifadəsindən istifadə edək ( ^{  1}).
İçliyin uzunluğu l, en kəsiyi S, boşluğun eni ^ olsun. Fərz
edilir ki, ^{l  S1/ 2  } . Dolaqdakı sarğıların sayı N,
dolaqdan axan cərəyan şiddəti I olsun. Boşluqdakı sahəni təyin edək.


Şəkil 23.2

Göstərilən bərabərsizliklərin hər biri prinsipial olaraq

vacibdir. Belə ki, ^{l  S1/ 2} şərti imkan verir ki, sahənin en

kəsiyinə görə profilini nəzərə almayaq;
S^{1/ 2}  
şərti isə

boşluqdakı sahəyə birölçülü kimi baxmağa, kənarların təsirini

nəzərə almamağa imkan verir.
→
^{  1} şərti xüsusi rol oynayır.
→

Bu o deməkdir ki, içlikdə
^{B  }₀ ^H . Yan sərhədlərindən

keçən zaman
H_  H
kəmiyyəti saxlanılır, yalnız içlikdən

kənarda induksiya onun daxilindəkindən az olacaqdır:
^{Bxar  }₀ ^{H  B} . Bundan əlavə fərz edilir ki, içliyin maqnit nüfuzluğu vahiddən o qədər böyükdür ki, hətta içliyin əhatə

ediyi maqnit seli
  _ ^{→ →}  BS
onun xaricindəki seldən

BdS
S

  →
→
çox çox böyükdür. Axırıncı fərziyəni belə

xar
_ ^Bxar^dSxar
S

başa düşmək lazımdır ki, “sahənin səpilməsi baş vermir”.

Qeyd etmək lazımdır ki, məhz
   _xar
şərtinin

ödənilməsi üçün sarğaclarda ferromaqnit içliklərdən istifadə edilir. Bu o məsələlərdə xüsusilə vacibdir ki, elektromaqnit induksiyası effekti daha əhəmiyyətlidir məsələn, transformatorlarda.
Beləliklə, əgər səpilmə yoxdursa, onda  içliyin istənilən

kəsiyində sabit kəmiyyətdir. Onda
H   /(₀ S)
boşluqda

isə
^{H    /( S)} . Onlar arasındakı əlaqə isə induksiyanın

0
normal komponentinin boşluq sərhəddindən keçən zaman saxlanılmasından və boşluğun eninin kiçik olmasından alınır. Sirkulyasiya haqqında teoremdən istifadə edək:
H  l  H ^   NI
Son nəticəni aşağıdakı şəkildə yazmaq əlverişlidir
^ l  ^



0
 ^ _

S ₀
^  NI
S _

280

Bu ifadə isə

çevrilmələri şərti ilə qapalı dövrə üçün Om qanununa tamamilə analojidir. Bu analogiya maqnit dövrələri metodunun mahiyyətini təşkil edir.

Beləliklə, böyük ^ -yə malik maqnityumşaq materialdan
hazırlanmış içlik halında, həmçinin B(H) xəttilyi şərti ilə hesabat üçün Kirxhof qanunlarından istifadə edə bilərik.

MÜHAZIRƏ 24

Maksvell tənlikləri

1. 
   Elektromaqnit induksiya hadisəsinin Faradey və Maksvell mülahizələrinə görə izahı. Naqil sabit maqnit sahəsində hərəkət etdikdə induksiya cərəyanının yaranmasına Lorens qüvvəsi səbəb olur. Bəs dəyişən maqnit sahəsində yerləşən hərəkətsiz naqildə induksiya cərəyanının yaranmasına səbəb nədir? Maksvellə görə hər bir dəyişən maqnit sahəsi ətraf fəzada elektrik sahəsi yaradır. Bu da naqildə induksiya cərəyanının yaranmasna səbəb olur. Elektromaqnit induksiya qanununun aşağıdakı kimi ifadə edilməsi Maksvellə məxsusdur: Zamana görə dəyişən hər bir maqnit sahəsi ətraf fəzada elektrik sahəsi yaradır. Bu sahənin istənilən hərəkətsiz qapalı L konturu boyunca E intensivlik vektorunun sirkulyasiyası aşağıdakı ifadə ilə təyin edilir:
   

^{→ →} 1 

c

L
_(Edl )   _t
burada Ф- L konturunu kəsən maqnit selidir.
Elektromaqnit induksiyası hadisəsinin Maksvell və Faradey izahı arasında mühüm fərq vardır. Faradeyə görə elektromaqnit induksiyası elektrik cərəyanının yaranmasından ibarətdir. Onun müşahidəsi üçün qapalı keçiricinin olması zəruridir. Maksvellə görə əksinə elektromaqnit induksiyasının mahiyyəti hər şeydən əvvəl cərəyanın deyil, elektrik sahəsinin həyacanlanmasından ibarətdir. Elektromaqnit induksiyası fəzada hər hansı naqil olmadıqda belə müşahidə oluna bilər. Qapalı naqili dəyişən maqnit sahəsinə daxil etdikdə induksiya cərəyanının yaranması, maqnit sahəsinin dəyişməsi nəticəsində yaranan E elektrik sahəsinin təzahürlərindən biridir. E elektrik sahəsi başqa təsir də göstərə, dielektriki polyarizə edə, kondensatoru deşə, yüklü zərrəcikləri sürətləndirə və ya tormozlaya bilər. O

282
hətta qapalı olmayan konturda da elektrik cərəyanı yarada bilər.

Induksiya qanununun Maksvell izahı Faradey izahına nəzərən daha ümumidir. O elektrodinamikanın ən mühüm ümumiləşdirilmələri sırasına daxildir.

2.