Geniş mənada «İqtisadi insan» anlayışına «İnsan kapitalı»nı da aid etmək olar.
İnsan biliyini, təşəbbüskarlığını, fəallığını, dərin təfəkkür tərzini, vərdişini, onun
əmtəə istehsalı sahəsində və xidmət dairəsində istifadə olunan enerjisini və s.
həmin kapitalın komponentləri hesab etmək olar. «İnsan kapitalı»na gəlir mənbəyi
kimi baxılır.
§7. Keçid dövründə Azərbaycanda bazar iqtisadiyyatının formalaşması haqqında
Keçid dövründə qarşıda elə ümumi, strateji proqram vəzifələri durur ki, onların
həyata keçirilməsi bir tərəfdən yeni demokratik cəmiyyətin və eyni zamanda bazar
iqtisadiyyatının yaradılmasının təməl daşı hesab olunur. Bu ilk növbədə sabiq
mülkiyyət münasibətlərində aparılmalı əsaslı dəyişikliklərlə bağlıdır.
Özəl mülkiyyətin bərqərar olması ilə artıq xeyli vaxtdır ki, xüsusi sahibkarlıq,
biznes fəaliyyətdədir və getdikcə dinamik xarakter alır. Bu, müasir bazar
iqtisadiyyatının yaranmasına, hərəkətinə təsir göstərməyə başlayıbdır. Fəqət bu
hələ özəl mülkiyyətin, sahibkarlığın tam miqyas alması demək deyildi.
Hal-hazırda respublikada orta və iri müəssisələrin özəlləşməsi prosesinə keçilir.
Bu, özəlləşmə proqramında başlıca yer tutacaqdır. Nə qədər ki, özəl mülkiyyət,
xüsusi sahibkarlıq, biznes fəaliyyəti geniş əhatəli miqyas almayıb, şübhəsiz belə
bir şəraitdə hələlik real bazar iqtisadiyyatının qərarlaşmasından söhbət gedə
bilməz.
İndi respublikada hər yeri götürmüş xırda alış-veriş, dəllallıq, kasıbçılıq üzündən
ev-eşiyindən şeyləri gətirib satmaq və s. sivilizasiyalı bazar iqtisadiyyatı anlayışına
adekvat deyildir.
Bu gün respublikada real sivilizasiyalı bazarın yaradılmasının hələlik erkən
çağıdır.
Keçid dövründə çoxmülkiyyətliliyin mövcudluğu və onların fəaliyyəti miqyas
aldıqca, xüsusilə özəl sektor yüksək dərəcədə inkişaf etdikcə, bazar başlıca olaraq
bunları təmsil edən müəssisələrin istehsal etdikləri məhsullara, məmulatlara
söykəndikcə, azad rəqabət artdıqca, bazar infrastrukturu genişləndikcə və s. real
bazar iqtisadiyyatı daim tam formalaşmaq istiqamətində irəliləyəcəkdir.
MÜHAZİRƏ MƏTNİ
MÖVZU 8. TƏLƏB VƏ TƏKLİF. BAZAR TARAZLIĞI
§1. Tələbin mahiyyəti və ona tə’sir göstərən amillər
§2. Təklifin mahiyyəti və ona tə’sir göstərən amillər
57
§3. Tələb və təklifin tarazlığı
İSTİFADƏ OLUNAN ƏDƏBİYYAT
1.
«İqtisadi nəzəriyyə» dərslik, T. S.Vəliyev,
Ə.P. Babayev,
M.X.Meybullayev ümumi elmi redaktəsi ilə, Bakı-2001.
2. Экономическая теория (Политэкономия): Учебник / Под общей ред.
В.И. Видяпина, Г.П. Журалвевой. –М.: Изд-во: экономической акаде-
мии, 2000, –592 с.
3. Экономическая теория. Учебник для вузов. Под ред. Г.П.
Журавлевой, В.М. Юрьева. –Тамбов: Изд-во: Тамбовского
университета, 2000,–757с.
4. Международная экономика. Учебное пособие / Н.А. Волчина. –М.:
Эксмо, 2006, –736 с.
5. Экономическая теория. Учебник для вузов / Под ред. А.И.
Добрынина, Л.С. Тарасевича. –СПб.: Изд-во: СПб ГУЭФ. 1997, –480
с.
6. Курс экономической теории. /Под ред. А.В.Сидоровича; МГУ им.
М.В.Ломоносова. Изд-во « Дело и Сервис, 2001-832 с.
7. Носова С.С. Экономическая теория. Учебник для вузов. –М.:
Гуманит. Изд-во: Центр ВААДОС, 2000, –520 с.
8. Курс общей экономической теории. Учебник / Под ред. М.Н.
Чепурина, Е.А. Киселевой. –Киров: АСА, 1997.
9. Макконнелл К.Р., Брю С.Л. Экономикс. –М.: Республика, 1992.
10. Портер М. Международная конкуренция. –М.: Международные отно-
шения, 1993.
11. Экономика переходного периода / Под ред. В.В. Радаева, А.В.
Бузгалина. –М.: Изд-во МГУ, 1995.
12. Хасбулатов Р.И. Мировая экономика. –М.: Инсан, 1994, –736 с.
§1. Tələbin mahiyyəti və ona təsir göstərən amillər
İnsan dünyaya gələndən, onun həyat fəaliyyətinin əsas məqsədi tələbatlarını
ödəməkdir. Bazar iqtisadi sistemində tələbat - tələb və təklif kateqoriyaları ilə üzvi
şəkildə bağlıdır. Tələb dedikdə, alıcının müəyyən dövr ərzində hər hansı bir
əmtəədən müəyyən qiymətdə, müəyyən kəmiyyətdə əldə etmək arzusu və imkanı
başa düşülür. Tələbat geniş məfhumdur, tələb onun yalnız ödəmə qabiliyyəti ilə,
yəni pulla təmin edilən hissəsinin təzahür formasıdır. Ödənmə formasından asılı ol-
mayaraq, tələb həmişə tələbatdan kəmiyyətcə azdır, belə ki, o, bazar münasibətləri
şəraitində tədiyə qabiliyyətli tələbə çevrilir. Tədiyə qabiliyyətli tələb dedikdə isə
əhali tərəfindən hər hansı bir əmtəənin alınmasına və xidmət növündən istifadəyə
58
real surətdə yönəldilən və ya yönəldilə biləcək müəyyən pul məbləği başa düşülür.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində tədiyə qabiliyyətli tələb tələbatın spesifik təzahür
forması olsa da, onlar arasında müəyyən kəmiyyət və keyfiyyət fərqləri, həmçinin
ziddiyyət mövcuddur. Kəmiyyətcə fərq özünü tələbatın həmişə tədiyə qabiliyyətli
tələbdən çox olmasında göstərir, belə ki, zəhmətkeşlərin tələbatlarının ödənməsi
dərəcəsi onların tədiyə qabiliyyətli imkanlarından (müəyyən pul məbləğlərindən)
asılıdır və onunla məhdudlaşdırılır. Belə bir hal həmçinin tələbatla tələb arasında
müəyyən ziddiyyətin də olduğunu göstərir. Digər tərəfdən, tədiyə qabiliyyətli tələb
təkcə müəyyən məbləğ pulla məhdudlaşdırılan tələbat deyildir, o, həmçinin bazara
çıxarılan, yalnız orada reallaşdırılan, həm də bu zaman konkret əmtəə və xidmət
növünə yönəldilmiş tələbatdır.
à ì àí àòëà
Ò ÿäÿäëÿ
10
8
6
4
2
0
1
2
3
4
Şəkil 1. Tələbin qrafiki.
Q-qiymət; T-tələbin kəmiyyəti.
Tələbatla tədiyə qabiliyyətli tələb arasında keyfiyyət fərqi isə özünü onda
göstərir ki, tədiyə qabiliyyətli tələbin ödənməsi mütləq bazarın mövcudluğunu
tələb edir, tələbata gəldikdə isə onun meydana gəlməsi və ödənilməsi əmtəə-pul
münasibətlərindən, deməli, bazar münasibətlərindən kənarda da baş verə bilər.
Tələbin səviyyəsi əsasən tələb qanununun təsiri altında formalaşır. Bu qanuna
uyğun olaraq əmtəənin qiyməti ilə ona olan tələbin səviyyəsi bir-birinə tərs
mütənasibdir. Başqa sözlə, əmtəənin qiyməti yüksəldiyi halda ona olan tələbin
kəmiyyəti azalır və əksinə.
Tələb qanununun fəaliyyətini cədvəl 3-də aşağıdakı kimi göstərə bilərik.
Cədvəl 3
Qiymət
10
8
6
4
2
Tələbin həcmi
1
2
3
4
5
Tələb qanununun fəaliyyəti ilə bağlı bir sıra xüsusiyyətləri qeyd etmək lazımdır.
Əvvəla, bu qanun tələbin səviyyəsinə təsir edən bir çox amillərin rolunun nəzərə
alınmadığı bir şəraitdə yalnız qiymət amilinin təsiri üçün doğrudur. Əgər məhsul
satılmayaraq yığılıb qalarsa, istehsalçılar onu yalnız qiymətini aşağı salmaq yolu
ilə reallaşdıra bilərlər. Bununla yanaşı, qiymətin enməsi alıcıya imkan verir ki,
nəinki bu maldan əvvəlki həcmdə alsın, həm də pulunun artıq qalmış hissəsi hesa-
bına digər bir məhsulu, onun üçün əvvəllər birinci məhsulun alternativini təşkil
edən başqa məhsulu da əldə etsin. İqtisadi ədəbiyyatda belə bir hal «gəlirin səmərə-
59
Dostları ilə paylaş: |