Müasir şəraitdə müxtəlif firmalarda iqtisadi durumun vəziyyətini 3 əsas amil
müəyyən edir: a) texnika və texnologiyanın vəziyyəti; b) iş qüvvəsinin
keyfiyyəti; v) istehsalın təşkili və idarə edilməsi (menecerlik). Bu amillərdən üçün-
cüsü, sistemyaradıcı xarakter daşıyır. Tədqiqatlar göstərir ki, menecerliyin
vəziyyəti texnikanın, texnologiyanın və eləcə də işçi qüvvəsinin səviyyəsinə təsir
göstərir.
Dünya ədəbiyyatında elmi menecment, əməyin elmi təşkili nəzəriyyəsi və
metodologiyasının əsasını qoymuş Amerika mühəndisi və tədqiqatçısı F.Teylora
xüsusi yer verilir. F.Teylor idarəetməyə «nə etmək lazımdır və bunu ən yüksək şə-
kildə və ucuz başa gəlməklə necə etməyi dəqiq bilmək məharəti» kimi baxmışdır.
Onun fikirləri 1911-ci ildə çapdan çıxmış «Elmi menecerliyin prinsipləri» əsərində
verilmişdir. Burada idarəetmə prinsipləri dörd qrupa bölünür:
1. Məqsədin seçilməsi;
2. Məqsədə çatmaq vasitələrinin seçilməsi;
3. Məqsədə çatmaq vasitələrinin hazırlanması;
4. Nəticələrə nəzarət edilməsi.
Teylorun müasiri fransız A.Fayol özünün zəngin təcrübəsini də nəzərə
almaqla «Ümumi və sənaye idarəetməsi» (1916-cı il) əsərində menecment
nəzəriyyəsini inkişaf etdirmişdir. A.Fayol müəssisədə aparılan bütün əməliyyatları
altı qrupa bölür: 1) Texniki, 2) Kommersiya, 3) Maliyyə, 4) Mülkiyyətin və şəxsin
mühafizəsi, 5) Uçot, 6) İnzibati. Əslində idarəetməyə o, altıncı qrupu aid edir.
A.Fayola görə, idarəetmə - müəssisənin resurslarından ən əlverişli şəkildə istifadə
etməyə cəhd göstərilməklə onu məqsədə çatdırmaq, göstərilən altı əsas funksiyanın
düzgün gedişini təmin etməkdən ibarətdir. Onun fikrincə, idarəetmə təcrübəsi
özünə bunları daxil etməlidir: əvvəlcədən görmək, təşkil etmək, sərəncam vermək,
razılaşdırmaq, nəzarət etmək.
A.Fayol tarixdə ilk dəfə menecmentə sistemli baxış, onu funksional
əlamətlərinə, operativ planlaşdırma, təqvimi tənzimləmə, idarəetmə koordinasiyası
və təşkilə nəzarətə əsasən təhlil etmişdir.
Teylorun və Fayolun irəli sürdükləri idarəetmə prinsiplərindən hazırda da
geniş istifadə olunur. Bu, onlar tərəfindən irəli sürülmüş prinsiplərin ənənəvi olub,
bütün müəssisələr üçün universal xarakter daşıması ilə izah olunur.
Menecerlik nəzəriyyəsi sonrakı dövrlərdə daha da təkmilləşdirilmiş və öz
əksini çox müxtəlif təzahür formalarında tapmışdır. Müxtəlif problemlər müxtəlif
formalarda ön plana çəkilmişdir. 50-60-cı illərdə idarəetmənin təşkilati strukturu
diqqət mərkəzində durmuşdur. 60-70-ci illərdə strateji planlaşdırma baş verir. 80-cı
illər isə qabaqcıl Qərb firmalarının strateji planlaşdırmadan strateji idarəetməyə
keçməklə xarakterizə olunurdu.
§5. Azərbaycanda firmanın (müəssisənin)
fəaliyyət xüsusiyyətləri
Məlum olduğu kimi, Azərbaycan XIX əsrin əvvəllərində Rusiya-İran və
Rusiya-Türkiyə müharibələri nəticəsində Rusiya tərəfindən istila edilmişdi və
burada müstəmləkə rejimi yaradılmışdı.
102
Azərbaycanda köhnə çar üsul-idarəsi yıxıldıqdan sonra yaradılmış
Azərbaycan Demokratik Respublikasının (28 may 1918 - 27 aprel 1920)
Parlamenti tərəfindən qəbul olunmuş bir sıra qərarlar kapitalist münasibətləri
əsasında formalaşmış firmaların, şirkətlərin sürətli inkişafına imkan verdi. Lakin
sosialist inqilabı adı (pərdəsi) altında Azərbaycanın Rusiya tərəfindən yenidən iş-
ğal olunması ilə bütün bunlara son qoyuldu.
Bu sistemin dağılması ilə əlaqədar olaraq yenidən siyasi müstəqillik qazanan
Azərbaycan öz qarşısına bazar iqtisadiyyatına keçmək kimi mühüm bir məqsəd
qoymuşdur.
Bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar olaraq həyata keçirilən islahatlar
nəticəsində Azərbaycanda mülkiyyətin və təsərrüfatçılığın müxtəlif formaları
yaranmaqdadır. Bu proses son illərdə dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsinin
geniş xarakter alması ilə daha da sürətlənir.
MÜHAZİRƏ MƏTNİ
MÖVZU 15. SAHİBKARLIQ FƏALİYYƏTİ
§1. Sahibkarlıq fəaliyyətinin məzmunu və bazar iqtisadiyyatının
formalaşmasında onun rolu
§2. Sahibkarlıq subyektlərinin funksiyaları və onların reallaşdırılması
mühiti
§3. Sahibkarlıq fəaliyyətinin məqsədləri və formaları
§4. Müasir dövrdə Azərbaycanda sahibkarlıq fəaliyyətinin xüsusiyyətləri
İSTİFADƏ OLUNAN ƏDƏBİYYAT
1. «İqtisadi nəzəriyyə». Dərslik, T.S.Vəliyevin, Ə.P.Babayevin və
M.X.Meybullayevin ümumi elmi redaktəsi ilə, Bakı, 1999.
2. «Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanunu.
Bakı, 1994.
3. M.X.Meybullayev, Q.N.Manafov, S.C.Hacıyev. «Özəlləşdirmə və
sahibkarlıq. Bakı, 1993.
4. T.S.Vəliyev. Bazar münasibətlərinin formalaşmasında sahibkarlıq
fəaliyyətinin yeri və rolu. «İqtisad elmləri: nəzəriyyə və praktika», 1994, №
2-3.
5. Q.N.Manafov. «Sahibkarlığın nəzəri və praktiki məsələləri», Bakı, 1997.
6. A.B.Abbasov. «Sahibkarlıq fəaliyyəti: növləri, təşəkkülü və inkişaf
problemləri. Bakı, 1998.
7. F.H.Abbasov, R.A.Quliyev, S.Ə.Əbdürrəhmanova. «Sahibkarlıq
fəaliyyətinin əsasları». Bakı, 1996.
103
8. A.Ş.Şəkərəliyev, «Biznesin əsasları», Bakı, 1996.
9. «Azərbaycan iqtisadiyyatında kiçik və orta sahibkarlıq: nəticələr,
problemlər və perspektivlər.
10. İ.M.Niftullayev. «Sahibkarlığın əsasları», Bakı, 2002.
11. A.B.Abbasov və digərləri. «Biznesin əsasları», Bakı, 2005.
12. Q.N.Manafov. «Sahibkarlıq haqqında elmi baxışların təkamülü. Nəzəri və
praktiki aspekt». «İqtisad elmləri: nəzəriyyə və praktika», Bakı, 2004, №2.
§1. Sahibkarlıq fəaliyyətinin məzmunu və bazar
iqtisadiyyatının formalaşmasında onun rolu
Sahibkarlıq fəaliyyəti bazar iqtisadiyyatının fərqləndirici xüsusiyyətlərindən
biridir. Buna uyğun olaraq kapitalizm cəmiyyətinin tarixi təkamülü boyu
sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında olan təlim də tədriclə formalaşmış, keyfiyyətcə
zənginləşmiş, sistemli xarakter almış, mürəkkəb məzmun kəsb etmişdir.
İqtisadi ədəbiyyatda sahibkarlıq fəaliyyətinin məzmununun öyrənilməsi ilk
əvvəl onu həyata keçirən sahibkar anlayışı ilə başlayır. Buna uyğun olaraq bu gün
sahibkar dedikdə, iqtisadi, yaradıcı, təşkilati qabiliyyətlərə, mürəkkəb bazar kon-
yukturası şəraitində düzgün qərar qəbul etməyə, ağıllı risk etməyə qadir olub
iqtisadi fəaliyyəti həyata keçirən təşəbbüskar insanlar başa düşülür.
Qərb iqtisadiyyatında sahibkar anlayışının məzmununu əks etdirən ifadə ilk
dəfə ingilis iqtisadçısı R.Kantilyon (1680-1734) tərəfindən işlənilmişdir. Onun
fikrincə, feodalizm cəmiyyətindəki torpaq mülkiyyətçilərinə və müxtəlif növlü
muzdurlara, yeni iqtisadi sistemdə mənfəət götürmək məqsədilə, digərlərindən
məhsulu müəyyən qiymətə alaraq, bazarda özünə hələ də mə’lum olmayan
qiymətə satmağa çalışan yeni insanlar qrupu əlavə olunmuşdur. Bu insanları,
R.Kantilyon sahibkarlar adlandırmışdır. Onun fikrincə, sahibkarlıq xüsusi növ
iqtisadi funksiya olub, müxtəlif növ əmtəələr bazarında tələblə təklif arasında
uyğunluq yaratmağa xidmət edir.
Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında baxışlar A.Smitin (1723-1790) iqtisadi
nəzəriyyəsində öz şəxsi mənfəəti naminə çalışan, lakin bu zaman “gözə görünməz
əl“ vasitəsilə ictimai mənafeyə xidmət etməyə yönəldilən insanlar (sahibkarlar)
haqqında olan iqtisadi fikirlərində öz əksini tapmışdır. A.Smit sahibkarı öz
istehsalını planlaşdıran və təşkil edən, onun nəticələri üzərində müstəqil sərəncam
verən, mənfəət götürmək məqsədilə kommersiya ilə bağlı hər hansı bir ideyanı
reallaşdırmaq üçün risk edən mülkiyyətçi kimi səciyyələndirirdi.
İlk dəfə iqtisadi nəzəriyyəyə sahibkar anlayışını gətirən R.Kantilyondan,
sahibkarlığın bəzi cəhətlərini və vəzifələrini təhlil edən A.Smitdən sonra
sahibkarlıq fəaliyyətinin daha geniş təhlili fransız iqtisadçısı J.B.Sey (1767-1832)
tərəfindən verilmişdir. O da A.Smit kimi, sahibkarı risk etməsinə baxmayaraq,
mənfəət götürmək məqsədilə hər hansı bir məhsul istehsal edən şəxs kimi qələmə
verir. Bununla belə J.B.Sey öz təhlilini dərinləşdirərək sahibkarlıq fəaliyyətini
104
Dostları ilə paylaş: |