I dərəcəli kapital bankm
əsas kapitalı hesab olunur və onun məbləği (aparılan “tutulmalardan”
sonra) bankm hesablanmış məcmu kapitalmda 50 faizdən az olmamalıdır.
•
dərəcəli kapitala aşağıdakı komponentlər daxil edilir:
♦> dövriyyəyə buraxılıb tam ödənilmiş adi səhmlər (bankm geri aldığı adi səhmlər çıxılmaqla);
•
dövriyyəyə buraxılıb tam ödənilmiş qeyri-kumulyativ müddətsiz imtiyazlı səhmlər;
•
səhmlərin emissiyasmdan əmələ gələn əlavə vəsait (kapital artıqlığı);
•
keçmiş illərin bölüşdürülməmiş xalis mənfəəti;
•
bankm konsolidasiya olunmuş törəmə cəmiyyətlərində azlıq təşkil
edən səhmdarlarm
(payçılarm) kapitah.
Keçmiş illərin bölüşdürülməmiş xalis mənfəətinə aşağıdakılar daxil edilir:
•
cari ilin zərəri çıxılmaqla bütün əvvəlki illərin yığılıb bölüşdürülməmiş mənfəəti;
•
kapital ehtiyatları, yəni əvvəlki illərin bölüşdürülməmiş mənfəəti hesabına yaradılmış
fondlar.
•
dərəcəli kapital əlavə kapitaldır. Bankm hesablanmış məcmu kapitalmda II dərəcəli kapitalm
məbləği I dərəcəli kapitalm məbləğindən (aparılan “tutulmalardan” sonra) çox olmamalıdır. Bundan
artıq olan hissə məcmu kapitahn hesablanması zamanı nəzərə alınmır.
II dərəcəli kapitala aşağıdakı komponentlər daxil edilir:
•
cari ilin bu tarixə olan mənfəəti;
•
ümumi ehtiyatlar (balans aktivlərinin və balansdankənar öhdəliklərin risk dərəcəsi üzrə
ölçülmüş məbləğinin (aparılan «tutulmalar»dan sonra) 1,25 faizinədək, lakin “adi” ehtiyatlarm
məbləğindən çox olmayan hissəsi);
•
kapitalm digər komponentləri.
Onların kafıliyinin qiymətləndirilməsi üçün aktivlərin və balansarxası öhdəliklərin (balansın ümumi
məbləğindən istifadə nəzərdə tutulmur) tərəziyə qoyulması seçilmişdir.
•
dərəcəli
kapital qeyd etdiyimiz kimi, adi səhmlərdən, toplanmasım nəzərdə tutmayan
dividentlərdən, bölünməmiş mənfəət, müddətsiz imtiyazlı səhmlərdən, eləcə də konsolidasiya
olunmuş törəmə şirkətlərin nəzarətsiz səhm paketindən qeyri-maddi, gözə çarpmayan əsas kapitalın
çıxılması ilə formalaşır.
Banklara balanslarmda bankın və ya qeyri-bank şirkətinin nağd vəsaitlər ilə alışı zamanı meydana
çıxan hiss olunmayan, gözə çarpmayan əsas kapitalı əks etdirməyə icazə verilir.
Yeni beynəlxalq
standartlar bankm əsas kapitalmm tələb olunan minimum həcminin təyin olunması zamanı onun hiss
olunmayan kapitalmm bütöv kapitaldan çıxılmasını nəzərdə tuturlar.
•
dərəcəli kapital (əlavə) fəal əməliyyatlar üzrə ümumi itkilərə dair ehtiyatlardan, kreditlərin
ödənilməsi üzrə ehtiyatlardan, kumulyativ, müddətli imtiyazlı səhmlərə dair ehtiyatlardan,
subordinasiyalı borca dair ehtiyatlardan ibarət olur.
Yeni beynəlxalq kapital standartları imkan yaradır ki, subordinasiyalı borc öhdəliklərinin beş illik
orta ödəniş müddətli olması ilə yanaşı zəruri əlavə kapitalm mənbəyi də hesab olunsun. Lakin əlavə
kapitalm formalarmdan heç biri əsas kapitahn 50%-dən çox hissəsini təşkil edə bilməz. 1992-ci ildən
sonra kreditlərdən və icarədən yaranan itkilərin ödənilməsinə dair ehtiyatlar əlavə
kapitalm bir
hissəsi hesab olunur və onlar ümumi ehtiyatlar olub, risk üzrə hesablanan 1,25%-dən çox bank
aktivlərini təşkil etmir.
II dərəcəli kapitalm komponentləri Bazel müqaviləsini imzalamış tərəflər vasitəsilə sərbəst şəkildə
tənzimlənir. Bu zaman II dərəcəli kapi- tal I dərəcəli kapitalm 100%-dən artıq ola bilməz.
II dərəcəli kapitala daxil olan ehtiyatlar borclarm qaytarılmaması zamanı 1992-ci ildən etibarən
məhdudlaşdırılır. Riskə görə hesablanan aktivlərin 1,25%, ödəniş müddəti başlanana qədər
amortizasiyaya mə- ruz qalan ikinci borcların və orta müddətli imtiyazlı səhmlərin ümumi məbləği I
dərəcəli kapitalm 50%-dən artıq ola bilməz. II dərəcəli kapita- lm digər komponentləri
məhdudiyyətlərə malik olmur və müəyyən olunmuş normativlərdən kənara çıxan bütün məbləğlərə
yol verilsə də, onlar kapital kimi nəzərə almmır.
31 dekabr 1992-ci ilə kimi qüvvəyə minmiş kapitala qarşı irəli sürülən yeni razılaşdırılmış tələblər
növbəti şəkildədir:
1)I dərəcəli kapitahn riskə görə hesablanan aktivlərə və balan- sdan kənar əməliyyatlara qarşı nisbəti
4%-dən az olmamalıdır;
2)Əsas kapitalm (yəni I və II dərəcəli kapitallarm məbləği) riskə görə
hesablanan bütöv aktilərə və
balansdan kənar əməliyyatlara qarşı
KitabYurdu.az
60
nisbəti 8% -dən az olmamaıdır.
Müqavilə həmçinin 1990-cı ildən 1992-ci ilə kimi keçid dövrünü nəzərdə tuturdu və bu dövr ərzində
bu göstəricilər 3,65 və 7,25% təşkil edirdi.
Bazel komitəsi tərəfindən təklif olunan kapitalm kafiliyinin müəyyən olunmasma yanaşma üsulu
növbəti əsas xüsusiyyətlərə malik
idi:
•
bankm «real» kapitalını xarakterizə edirdi;
•
bank strategiyasmm yenidən nəzərdən keçirilməsinə və minimal kredit zamanı kreditləri
həddən artıq artırmaqdan imtinaya yardım edirdi və bu zaman üstünlük kredit portfelinm həcminə
deyil, onun key- fiyyətinə
verilirdi;
•
bankm risksiz fəaliyyətinin payının artımma yardım göstərirdi;
•
höküməti banklarm fəaliyyətinin reqlamentasiyasını (nizama sahnmasmı, müəyyən qaydaya
tabe olunmasmı) azaltmağa çağırırdı. Çünki burada özünü tənzimləmənin bir çox elementləri təzahür
edir;
•
balansdan kənar öhdəliklər üzrə riskləri nəzərə almaq imkam verirdi;
•
müxtəlif ölkələrin bank sistemlərini müqayisə etməyə
icazə ve-
rirdi.
O bank kapitalmm kafiliyinin hesablanması ilə bağlı təklif olunan metodun bütün bu üstün cəhətlər
ilə yanaşı bir sıra çatışmamazlıqlara malik idi. Xüsusilə də:
•
dərəcələr üzrə kapitalm elementlərinin təyin olunmasmda ki- fayət qədər dəqiqliyin yoxluğu.
Bu isə ayrı-ayrı banklar tərəfindən kapi-
tala qarşı irəli sürülən tələbləri yumşaltmağa icazə verirdi;
•
risk dərəcəsi üzrə aktivlərin kifayət qədər differensiya olunma- ması, dəqiq desək
təbəqələşdirilməməsi;
•
əməliyyatların ayn-ayrı növləri üzrə ehtiyatlara qarşı irəli sürülən tələblərin azaldılması;
•
yalnız kredit riski üzrə kapitalm kafiliyinin qiymətləndirilməsi-
nə istiqamətlənmə;
•
bankm fəaliyyətində çox vacib əhəmiyyətə malik olan bazar və faiz risklərindən kapitalm
məbləğinin asılılığmm yoxluğu.
1997-ci ilin iyul aymda
faiz və
bazar risklərini nəzərə almaqlcı bank kapitalın kafiliyinin
hesablanması məqsədilə kapitalın səviyyəsinə qarşı
irəli sürülən tələblər
haqqmda Müqaviləyə dair
düzəlişlər qəbul olun- muşdur. Bu düzəlişlərə müvafiq olaraq bank nəzarəti orqanları tərəfm-
dən
müəyyən olunan müddətdə banklar kredit risklərinə əlavə olaraq kapitalm kafıliyi normativlərini
bazar risklərinə korrektə edərək bazar risklərini və kapitalm kafıliyi normativlərini təyin etməli idilər.
Bazar riski - bazar qiymətlərinin səviyyəsinin dəyişilməsi nəticsində balans və balansdan kənar
mövqelərə dair itkilərin yaranması ris- kidir.
Bu tələblər risklərin növbəti növlərinə də şamil olunmuşdur:
•
faiz dərəcələrinə əsaslanan borc vasitələri və ticarət əməliyyat larının portfelində pay ilə
əlaqədar risklər;
•
bankm bütün əməliyyatları üzrə (qiymətli metalların alqı- satqısı) valyuta və əmtəə riski.
Beləliklə, 1988-ci ildə 1997-ci ilin sonrakı əlavəsi ilə kapitalın stan- dartı haqqmda vahid müqavilə
(Bazel 1) kapitalm məbləğinin və riskə görə hesablanan aktivlərin müqayisəsinə istinad edərək
kapitalın qiymət- hndirilməsini nəzərdə tutmuşdur.
Bu müqavilə Milli Bank sisteminin sabitliyinin möhkəmləndirilmə- si, banklar üçün vahid «oyun
qaydalarmm» yaradılması məqsədi daşıy- araq, kredit təşkilatlarmm fəaliyyətinə təsir göstərmişdir.
Belə ki:
•
kapitalm payınm artımmı təmin etmişdir (1988-ci ildən 1996-cı ilə
kimi orta hesabla səkkiz il
ərzində 1,2 dəfə);
•
kapitalm artımı onun iqtisadi artım dövründə çoxaldılması və riskli aktivlərin həcminin
azaldılması yolu ilə əldə olunmuşdur (tənəzzül dövrü);
•
kapital standartmm qüvvəyə minməsi yüksək riskli kapital qoyuluşlarma malik bankları
stimullaşdırmamışdır;
•
banklar müqavilə tərəfindən qoyulan məhduddiyyətlərdən qaçmaq üçün kapital arbitrajmm
müxtəlif növlərini istifadə etməyə baş- lamışdırlar.
Bank tənzimlənməsində müasir ənənələr (çevikliyin, dəqiqliyin ar- tımı, tənzimlənmənin
deformallaşması) kapitalm qiymətləndirilməsi standartlarmm dəyişilməsi zərurətini şərtləşdirmişdir.
Bu isə Bazel ko- mitəsi tərəfindən
kajiliyin qiymətləndirilməsinin yeni sistemmm bəyənil- məsi
KitabYurdu.az
61