Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

 
4 
HesablaĢma  hesabları  hüquqi  nizamnaməsi  olan  və  kommersiya  hesab  prinsipi  ilə 
fəaliyyət  göstərən,  mülkiyyət  formasmdan  asılı  olmay-  araq  bütün  müəssisələrə 
verilir.  Hesablaşma  hesabımn  sahibi  hesabda  olan  vəsaitlərdən  istifadə  etmək 
hüququna  malik  olur.  Onun  şəxsi  ba-  lansı  olur,  sərbəst  olaraq  banklarla  kredit 
münasibələrinə  daxil  olur  və  büdcəyə  aid  olan  bütün  ödənişlərin  sərbəst  ödənişçisi 
kimi  iştirak  edir.  Beləliklə,  hesablaşma  hesabmm  sahibi  tam  iqtisadi  və  hüquqi 
sərbəstliyə malik olur. 
Cari  hesab  kommersiya  fəaliyyəti  ilə  məşğul  olmayan  və  hüquqi  ni-  zamnaməsi 
olmayan müəssisə və təşkilatlar üçün açılır. Ənənəvi olaraq, belə hesablar respublika 
və  ya  yerli  büdcənin  tərkibində  olan  ictimai  təşkilat  və  idarələr  üçün  yaradılır.  Cari 
hesabm  sahibinin  sərbəst  fəa-  liyyət  dairəsi  hesablaşma  hesabmm  sahibinin  sərbəst 
fəaliyyət  dairəsinə  nisbətən  məhdudlaşdırılmışdır.  Belə  ki,  cari  hesabm  sahibi 
vəsaitdən yu- xarı təşkilatlar tərəfindən təsdiqlənmiş məsrəf cədvəlinə əsasən istifadə 
edə bilər. Cari hesablarm əməliyyat siyahısı hesab açılan vaxtdan niza- ma salınır. 
Bankda  hesablaşma  hesabma  malik  olan  şəxslər  isə  heç  bir  siyahı  tərtib  olunmadan 
yalnız  qanun  çərçivəsində,  istehsal  və  isvestisiya  fəa-  liyyəti  ilə  bağlı  müxtəlif 
əməliyyatları həyata keçirə bilərlər. 
Kommersiya barıklarmda lıesab açmaq üçün növbəti sənədlərə malik olmaq lazımdır: 

 
Təyin olunmuş formaya əsasən hesabın açılması haqqında ərizə; 

 
Müəssisənin  dövlət  qeydiyyatı  haqqında  sənədi  (əvvəlcədən  ic-  raedici  dövlət 
orqam tərəfmdən təsdiq edilən sənəd); 

 
Müəssisənin yaradılması haqqında təsis sazişinin surəti (notarius tərəfmdən təsdiq 
olunan sənəd); 

 
Nizamnamənin surəti (notarius tərəfmdən təsdiq olunnıuş); 

 
Müəssisə rəhbərlərinin səlahiyyələrini təsdiq edən sənəd (iş yerinə qəbul haqqmda 
ərizə və ya saziş); 

 
Müəssisənin  birinci  vəzifəli  şəxslərinin  imzası  və  möhürü  ilə  təs-  diqlənmiş  2 
nümunə kitabçası (notarius tərəfindən təsdiq olunmuş); 
-Vergi  tutulması  üçün  vergi  müfəttişliyi  tərəfindən  müəssisənin  qeydiyyata  alınması 
haqqmda arayış; 

 
Müəssisənin pensiya fondunda qeydiyyata alınması haqqmda arayış; 

 
Statistik orqanlarmm qeydiyyat kitabçası. 
Bütün  qeyd  olunan  sənədlər  ya  hüquqi  məsləhətçiyə,  ya  da  bankm  baş  mühasibinə 
təhvil  verilir.  Sənədlərin  müvafiq  ekspertizasmdan  sonra  bank  müəssisəyə  nömrə 
verməklə hesablaşma hesabı açır (bankm balans hesabma uyğun olaraq). Hesablaşma 
hesabmm  açılması  müəssisə  və  bank  arasmda  hesab-kassa  xidməti  haqqmda  saziş 
bağlanması ilə nəticə- lənir. 
Kassa-hesab  xidməti  müqaviləsinə  əsasən  bank  normativ  sənədlərə  uyğun  olaraq 
hesab-kassa xidmətinin fəaliyyətinv. 

 
(hesablarm aparılması, pul və hesab çek kitabçalarmm verilməsi, poçt və teleqraf 
xidmətlərinin  həyata  keçirilməsi,  hesabm  köçürülməsinə  aid  məsləhət  xidmətinin 
KitabYurdu.az 
71
 

---

 
5 
aparılması)  müştərinin hesabma daxil olan pul vəsaitlərinin saxlanılması təminatınm 
və müştərinin ilk tələbi zamanı ona qaytarılmasını; 

 
müştərinin təsərrüfatçılıq fəaliyyəti haqqında konfıdensial məlu- matmı; 

 
müştərinin  əməliyyatları  ilə  əlaqədar  kommersiya  sirrinin  qo-  runmasmı  öz 
öhdəsinə götürür. 
MüĢtəri də öz növbəsində aĢağıdakı öhdəlikləvi öz, üzərinə götürür: 

 
fəaliyyət göstərən normativ aktlarm tələbinə riayət etmək; 

 
şəxsi pul vəsaitlərini yalnız bankm hesabmda saxlamaq; 

 
banka müəyyən olunmuş müddətdə mühasibat və statistik hesa- batı təqdim etmək. 
Ümumiyyətlə  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  istənilən  ölkənin  müasir  iqti-  sadiyyatı  ona 
daxil olan milyonlarla təsərrüffat subyektlərinin digər öl- kələrdən olan xarici agentlər 
ilə  mürəkkəb qarşılıqlı  münasibətlərin da- ha geniş şəbəkəsini təmsil edir. Qarşılıqlı 
tələbləri  və  öhdəlikləri  təmin  edən  hesablaşmalar  və  ödənişlər  bu  qarşılıqlı 
münasibətlərin əsasmı təş- kil edir. Pullarm nağd və qeyri-nağd formalarda axınınm - 
bütün  ödə-  nişlərin  toplumu  kimi  pul  dövriyyəsinin  köməyi  ilə  ümumi  məhsulun 
reallaşması, Milli gəlirin bölüşdürülməsi, yenidən bölgüsü və istifadəsi təmin olunur. 
Nağdsız  ödəniş  dövriyyəsi  ümumi  hesablaşma  dövriyyə-  sində  üstünük  təşkil  edir 
(bütün pul dövriyyəsinin 90% qədəri) və özün- də aşağıdakı şərtləri birləşdirir: 

 
kredit  idarələrində  pul  vəsaitlərinin  ödəyicilərin  və  alıcılarm  he-  sablarmda  qeyd 
edilməsini; 

 
qarşılıqlı tələblərin qeydiyyatım; 

 
ödənişin dövriyyədə olan vasitələrinin ötürülməsi (veksellər, varrantlar və.s) yolu 
ilə həyata keçirilir. 
Bütün  bunlara  müvafiq  olaraq  iqtisadiyyatda  baş  verən  iqtisadi  proseslər  nağdsız 
dövriyyə ilə ifadə olunur. 
XX  əsrin  son  inilliyində  maliyyə  bazarlarmm  fəallaşması  və  liberal-  laşması  ilə 
əlaqədar olaraq iqtisadçılarm diqqətinin nağdsız hesablaşma- ların təşkilinə, yəni xalis 
texniki  (mexaniki)  funksiyaları  yerinə  yetirən  infrastrukturun  elementindən 
iqtisadiyyatm  əsas  strukturuna  kimi  yeni-  dən  kardinal  şəkildə  yönəlməsi  baş 
vermişdir.  Hesablaşmalar  sahəsində  terminoloji  apparat  yenidən  ciddi  şəkildə  dərk 
olunmaya məruz qalır və bu bir çox hallarda İsveçrənin Bazel şəhərində Beynəlxalq 
Hesablaşma Bankmın (BHB) nəzdində XX əsrin 90 cı illərinin əvvəllərində yaradılan 
dəniş və hesablaşma sistemləri
1
 üzrə Komitə tövsiyyələrinə bir çox hal- larda yardım 
edir. 
Rolunun  yenidən  qiymətləndirilməsi  çətin  olan  «ödəmə  sistemi»  əsasverici 
terminlərdən biridir. 
Ödəmə sistemi ümumilikdə, qədim sözlər lüğətinə müvafiq olaraq iştirakçılar arasmda 
hesablaşmalarm  aparılmasım  təmin  edən  idarələrin,  hüquqi  normalarm,  vasitələrin, 
prosedurlarm,  texniki-proqram,  kom-  munikasiya  və  informasiya  vasitələrinin 
toplumudur. 
KitabYurdu.az 
72
 

---