Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

 
22 
tərəfindən  manata  kon-  vertasiya  edildikdən  sonra  sərəncam  icra  edilir.  Ödəyicinin 
bank  hesabmda  vəsait  olmadıqda  və  ya  çatışmadıqda  məhkəmə  icraçısınm  inkasso 
sərəncamı  iki  ay,  Dövlət  Sosial  Müdafiə  Fondu  orqanmm  inkasso  sərəncamı  isə  90 
gün ərzində icraçı bankda saxlanılır. Bu barədə icraçı bank dərhal məhkəmə icraçısma 
bildiriş  verməlidir.  Bu  zaman  icraçı  bankm  məsul  şəxsi  inkasso  sərəncammm 
tamamilə və ya qismən icra edilməməsi barədə icra sənədində qeyd yazır. Bu halda 
inkasso  sərəncamları  hesaba  vəsait  daxil  olduqca  Azərbaycan  Respublikası  Mülki 
Məcəlləsində  nəzərdə  tutulmuş  ardıcıllıqla  ödənilir.  Banka  daxil  olmuş  inkasso 
sərəncammm  surəti  bu  bəndin  birinci  abzasında  göstərilən  müddətdən  sonra  icra 
sənədi  ilə  (son  qeydlərlə)  birgə  məhkəmə  icraçısma  qaytarılır.  İnkasso  sərəncamı 
qismən  ödənildikdə  icraçı  bankm  məsul  şəxsi  onun  birinci  nüsxəsinin  müvafiq 
qrafalarmda qismən ödənişin tarixini və məbləğini, habelə ödənişin qalığınm məblə- 
ğini qeyd edir və onları öz imzası ilə təsdiqləyir. İnkasso sərəncamı tam ödənildikdə 
icraçı bankm məsul şəxsi icra sənədində qeyd yazır, onu öz imzası və bankm ştampı 
ilə  təsdiqləyir  və  həmin  icra  sənədinin  surətini  bankda  saxlayaraq  əslini  məhkəmə 
icraçısma  qaytarır.  İcra  sənədinin  əsli  şəxsən  və  ya  bildirişli  sifariş  məktubu  ilə 
təqdim edilir. İcra sənədinin verilməsi üçün əsas olmuş məhkəmə və ya digər orqanm 
qərarı və yaxud qanuna görə icra sənədi sayılan sənəd ləğv edildikdə icraçı bank icra 
sənədini icra etmədən onu məhkəmə icraçısma qaytarır. 
Planlı öddtnə hesablaĢmaları(açıq hesab) - ödənişin ən çox inkişaf etmiş formasıdır, 
belə  ki,  onlarm  əsasmı  mallarm  və  əmtəələrin  qarşılıqlı  əlaqəsi  təşkil  edir.  Bu, 
hesablaşmalarm  sürətlənməsinə,  debitor-kreditor  borclarm  azalmasma,  hesablaşma 
texnikasmm  sadələşməsinə  və  eləcə  də  ödəniş  dövriyyəsinin  əvvəlcədən  təşkilat  və 
müəssisələr tərəfindən planlaşdırılmasma şərait yaradır. 
Ödəniş  əsaslı  hesablaşmaların  digər  hesab  formalarına  nisbətən  bir  sıra  üstünlükləri 
olur: 

 
sadə və sürətli sənəd dövriyyəsi, 

 
pul vəsaitlərinin hərəkət sürəti, 
 

 
pulu ödəyən şəxsin əvvəlcədən aldığı mal və xidmətləri yoxlamaq imkanı, 

 
qeyri-əmtəə ödənişlərində ödəniş formalarından istifadə etmək hüququ. 
Açıq hesab üzrə hesablaşmalar (planlı ödənişlər ilə) bərabər və daimi, bir sıra hallarda 
isə  qarşılıqlı  tədarüklər  zamam  ənənəvi  münasibətlər  ilə  əlaqədar  kontragentlər 
tərəfındən tətbiq olunur. Əsas ödəniş vasitəsi kimi hər planlı ödənişdə təqdim olunan 
ödəniş  göstərişi  (bəzən  isə  çek)  yoxlamadan  sonra  borcun  yekun  olaraq  ödənilməsi 
zamanı istifadə olunur. 
Hesablaşmalarm mahiyyəti əmtəə malınm buraxılışı və ya xidmətlərin göstərilməsi ilə 
tədarükçüyə  ödəyici  tərəfindən  təqdim  olunan  mütəmadi  ödənişlərdən  ibarətdir. 
məsələn,  hər  bir  tədarük  üzrə  ayrı-ayrılıqda  deyil,  üç-beş  gün  ərzində  1  dəfə. 
Qarşılıqlı  borcun  qeydiy-  yatı,  onun  yoxlanması  kontragentlər  tərəfmdən  həyata 
keçirilir. Hesab- laşma dövrünün müddəti və bu müddətə və gələn ay üçün müqavilə 
KitabYurdu.az 
89
 

---

 
23 
tədarüklərinin  planlı  həcminə  müvafıq  olaraq  planlı  ödənişlərin  məbləği,  onlarm 
köçürülməsi müddətləri və müəyyən dövr ərzində onun bitməsi ilə əmtəə mallarmm 
faktiki şəkildə buraxılması əsasmda borcun dəqiq- ləşdirilməsi, hesablaşmalarm başa 
çatması qaydası müqavilələrdə nəzər- də tutulur. 
Alınan  malların  sonrakı  ödənişi  ilə  əlaqədar  olaraq  hesablaş-  malarm  bu  forması 
alıcılarm  tədarükçülər  tərəfindən  faizsiz  kommersiya  kreditləşməsi  ilə  uzlaşır.  Buna 
görə də, tədarükçülər ödəyicilər tərəfin- dən planlı ödənişlərin müddətinin pozulması, 
dövriyyədə olan vasitələ- rin dövriyyəsinin yubanması riski ilə qarşılaşır. 
Planlı  ödənişlər  zəncirvari  qarşılıqlı  münasibətlərdə  yer  tuta  bilər.  Məsələn,  kənd 
təsərrüffatı istehsalçıları - tədarükçü təşkilatlar ilə, sonuncular - emal müəssisələri ilə 
(süd  zavodları,  çörək  zavodları,  ət  klmbinatı),  onlar  isə  öz  növbəsində  -  ticarət 
təşkilatları  ilə  zəncirvari  qarşılıqlı  münasibətlərində  planlı  ödənişlər  yer  tuta  bilər. 
Dağ  zəngin-  ləşdirici  kombinatlar  və  kömür  mədənləri  ilə  metallurgiya  zavodları, 
elektrik stansiyaları ilə torf müəssısələri hesablaşa bilmirlər. Əgər əmtəə mallarmın və 
ya  xidmətlərin  tədarükləri  qarşılıqlı  olursa,  o  zaman  müvafıq  məbləğlər  ikitərəfli 
kreditləşmə və qarşılıqlı tələblərin qeydiy- yatı ilə kontokorrentdə əks oluna bilər. 
Planlı ödənişli hesablaşmalar öz xarakterinə görə bir çox hallarda inkişaf etmiş sənaye 
ölkələrinin  daxili  və  xarici  ticarətində  təcrübədən  keçən  açıq  hesab  üzrə 
hesablaĢmalara bənzəyir. Bu hesab daimi kontragentlər, şirkətlər və onlarm fılialları 
(törəmə  müəssisələri)  ara-  smda  hesablaşmalar,  brokerlər  və  dövlət  təşkilatları  ilə 
hesablaşmalar üçün və ya konsiqnasiya şəklində komisiyon likvidlik zamanı, eləcə də 
eynimənşəli mallarm xüsusilə kiçik partiyalar ilə dəfələrlə tədarüklər zamam istifadə 
olunur. 
HesablaĢmaların  veksel  forması  xüsusi  sənədlər  vasitəsilə  tədarükçü  və  tədavülçü 
arasmda  əmtəə  xidmətlərinə  görə  kommersiya  kreditlərinin  müddətinin  uzadılması 
deməkdir.  Veksel-qanunlar  vasitəsilə  bərqərar  olunmuş  yazılı  öhdəliklər  deməkdir. 
Veksel  onun  sahibkarma  təyin  olunmuş  müddət  ərzində  müəyyən  pul  vəsaitini  borc 
verdiyi şəxsdən tələb etməyə imkan verir. 
Vekselin 2 əsas növünü fərqləndirilir: 
♦♦♦ sadə veksellər, 
♦♦♦ köçürmə vekselləri. 
Bu  növlərdən  vətəndaşlar,  hüquqi  şəxslər  istifadə  edə  bilərlər.  Bu-  na  baxmayaraq 
qanun veksellərin sənədsiz formada nəşrini qadağan etmişdir. 
Sadə  veksel  -  (soloveksel)  borclu  şəxslərə  müddət  bitdikdən  sonra  pul  vəsaitini 
ödəmək kimi öhdəliklər qoyur. Sadə vekseli ödəyici özü yazır və borc qəbzini alır. 
Köçärmə  vekseli  (tratta)  -  kreditorun  ödəyiciyə  üçüncü  şəxsdən  götürülmüş  pul 
vəsaitinin ödənilməsi haqqmda əmridir. 
Sadə veksellərdən fərqli olaraq köçürmə veksellərində iki deyil, üç şəxs iştirak edir: 

 
vekseli təqdim edən (trassant); 

 
ödəyici (trossat) veksel üzrə borcun ödənməsini tələb edən şəxs; 

 
veksel saxlayan (remitent) - veksel üzrə ödənişi olan. 
KitabYurdu.az 
90
 

---