Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

 
26 
♦«çek» in adlandırüması və onun sənəd mətninə daxil olunması; 
♦ ödəyiciyə müəyyən pul məbləğinin ödənilməsi haqqında göstəriĢ; ♦> ödəyicinin adı 
və onun məbləği ödəmə hesabının göstərilməsi; 
♦ödəniĢin məzənnə göstəricisi; 
♦çekin tarixi və yer tərkibinin götəricisi; 
♦çeki yazan Ģəxsin imzası. 
Sənəddə  hər  hansı  bir  rekvizitin  çatışmamazlığı  onu  çek  kimi  isti-  fadə  edilmədən 
məhrum edir. Tədarükçü (çek sahibi) alınmış çeki 4 nüsxədə tələb olunmuş məbləği 
ödəmək  üçün  öz  şəxsi  bankma  təqdim  edir.  Tədarükçünün  bankı  göstərilən  çeki 
ödəyicinin  bankma  göndərir.  Ödəyicinin  bankı  çekin  həqiqiliyini  yoxladıqdan  sonra 
hesabdan məb- ləği öz müxbir hesabı vasitəsilə tədarükçünün hesabma köçürür. Çekin 
 
indossoment  yolu  ilə  köçürülməsi  və  onun  ödənilməsinin  aval  vasitəsilə  zəmanət 
verilməsi də mümkündür. Ödəyici çıxmaq şərti ilə, aval digər şəxslər tərəfindən verilə 
bilər. 
Aval  çekin  üz  hissəsində  və  yaxud  «aval  kimi  hesab  etmək»  qey-  diyyatı  ilə 
imzalanmış əlavə vərəqədə göstərilə bilər. Aval ünvanı və im- za edilən günün tarixini 
göstərmək şərti ilə avalist tərəfindən həyata ke- çirilir. Əgər avalist hüquqi şəxsdirsə, 
onun  yerləşdiyi  yer  və  imza  etdiyi  tarix  də  qeyd  olunmalıdır.  Çeki  ödəyən  avalist 
zəmanət verdiyi şəxsə və ona borcu olan şəxslərə tələb qoymaq hüququna malik olur. 
Ödəyici  çeki  ödəməkdən  imtina  etdiyi  zaman  çek  sahibi  onun  kimi  məsuliyyət 
daşıyan şəxslərə (avalist indossant) çekləri təqdim edə bilər. Çek sahibi- nin göstərilən 
şəxslərə  iddiası  çekin  ödənilməsi  müddətindən  6  aya  kimi  təqdim  oluna  bilər.  İddia 
üzrə  əks  tələblər  isə  çekin  təqdim  olunduğu  gündən  başlayaraq  6  ay  müddətində 
ödənilir. 
Çek  də  veksel  kimi  qeyd  etdiyimiz  bir  sıra  məcburi  rekvizitlərdən  ibarət  olur  və 
onlardan hər hansı birinin yoxluğu çeki qüvvədən salır. 
Çeklərin qüvvədə olması əksər hallarda qısamüddətli dövriyyə ilə, məsələn - 10 gün 
ilə məhdudlaşdığı halda, veksellərin istifadə müddətlə- ri həddən artıq çoxdur. 
Çeklərin təqdim olunmasmm bir neçə müddətləri nəzərdə tutulur: 
8 gün - bir ölkədə təqdim olunan və ödənilən çek üzrə; 
20 gün - müxtəlif ölkələrdə, lakin dünyanm bir qütbündə təqdim olunan və ödənilən 
çek üzrə; 
70 gün - dünyanm müxtəlif qütblərində təqdim olunan və ödənilən çek üzrə. 
Digər  debet  köçürmələrində  olduğu  kimi  çeklərin  hesablanması  zamam  bank 
sistemində  ödəniş  prosedurunun  başlanması  təşəbbüsü  kreditora  (ödənişi  alan  şəxsə) 
məxsus  olur.  Bu  vasitənin  ödəniş  sərən-  camları  qarşısmda  üstünlüyü  məhsula 
müvafiq olaraq ona qarşı sürülən tələblərdən, əmtəə malmın buraxılmasım təsdiq edən 
adi  mübadilədən  razı  qalan  alıcınm  tədarükçü  ilə  dərhal  çek  ilə  hesablaşmasmdan 
ibarət-  dir.  Borcun  çek  ilə  ödənilməsi  çeki  təqdim  edən  şəxsin  borcunun  bank 
sisteminin borcuna çevrilməsi deməkdir. Ödənişin alınması anına mak- simal şəkildə 
yaxmlaşması kimi bu cür imkanın ödəniş sərəncamları ilə hesablanması zamam əmtəə 
KitabYurdu.az 
93
 

---

 
27 
malı yoxdur. İndossamentin vasitəsilə köç- ürmə yolu ilə kreditorla həm çek, həm də 
veksel  ilə  hesablaşmaq  olar  və  deməli  dövriyyə  sayəsində  qarşılıqlı  tələblərin 
özünəməxsus  qeydiyyatmı  (klirinq)  həyata  keçirmək  olar.  Dövriyyə  nə  qədər  çox 
olarsa, o zaman qarşılıqlı şəkildə ödənilən borclarm məbləği də bir o qədər çox olur. 
Bütün  bunlar  ilə  yanaşı  həm  ödəniş  göstərişləri,  həm  də  çeklər  ilə  hesablaşmalar 
zamam vəsaitlərin yoxluğu halları da mümkündür. Buna görə də, Qərbdə, xüsusilə də 
çekin  əsas  ödəniş  vasitəsi  olduğu  bir  məkanda  (ABŞ,  Kanada,  Böyük  Britaniya, 
Fransa,  İtaliya)  böyük  diqqət  çeklərin  təminatma  nəzarətə  ayrılır.  Bu  cür  nəzarət 
imkanı  çek  hesab-  laşmalarmm  daha  geniş  yayılmış  sistemi  ilə  şərtləşdirilir  və  bu 
zaman  çeki  saxlayan  şəxs  (tədarükçü)  çeki  ona  xidmət  edən  banka  təqdim  edir  və 
dərhal  ona  düşən  vəsaitləri  alır.  Daha  sonra  banklararası  klirinq  vasi-  təsilə  Çekin 
ödəyici-bank  tərəfmdən  ödənilməsi  baş  verir.  Klirinq  və  sə-  nəd  dövriyyəsi  zamanı 
çeki təqdim edənlər və ödəyici-banklar praktiki olaraq bank sistemi ilə kreditləşdirilir. 
Əgər klirinq ölkənin mərkəzi bankmı təşkil edirsə, o zaman bank bu cür kreditləşməni 
həyata keçirir. ABŞ  - da flout adlanan inkasassiya prosesində  mövcud olan çeklərin 
dövriyyəsinə  xidmət  zamanı  Federal  ehtiyat  sistemi  tərəfindən  təqdim  olunan  faizsiz 
kredit  XX  əsrin  80-ci  illərinin  əvvəllərində  il  ərzində  12-13  milyard  dollar  təşkil 
etmişdir. Flouta görə ödənişin daxil edilməsi onun təqribən yarısmı ixtisara salmağa 
icazə vermişdir. 
Bankda  depozit  hesabma  qoyulan  pullar,  əmlakm  ötürülməsi  və  ya  kreditin  tərtib 
olunması  çekin  təminatı  ola  bilər.  Bu  zaman  ödəniş  çekin  təqdimatı  və  onunla  bağlı 
ödəniş  müddətinin  bitməsi  ilə  mövcud  olmalı-  dır.  Çeki  saxlayan  şəxslərin  bu  cür 
ödəniş haqqmda tələbləri qeyd etdiy- imiz kimi, ödəyici-bankda çekləri təsdiq edən və 
ya ondan zəmanət alan trassantlar ilə yerinə yetirilir. Bu bir qayda olaraq,  müəyyən 
məbləğin  hesaba  əvvəlcədən  köçürülməsi  şərti  ilə  baş  verir.  Yalmz  vəsaitlərin  nağd 
haqqlar və ya köçürmələr ilə depozitləşdirilməsindən sonra xüsusi ola- raq  müəyyən 
olunan  banklar  tərəfmdən  verilən  və  dövriyyədə  olan  çek  İtaliyada  daha  geniş 
yayılmışdır.  Beynəlxalq  turizm  sahəsində  çeklərin  və  avroçeklarin  istifadəsi  bu  cür 
prinsip  əsasında  qurulmuşdur.  Çek  üzrə  ödəniş  avalın  vasitəsilə  tam  və  ya  qismən 
təmin oluna bilər. 
90-cı  illərin  əvvəllərində  çeklərin  qeyri-nağd  hesablaşmaları  təcrü-  bəsində  tətbiqi 
prosesində keçmiş SSRİ Qərbin yolu ilə getdi. Xüsusilə də, o qanunverici və normativ 
sənədlərdə,  çekin  ona  xidmət  edən  banka  təqdim  olunması  ilə  çeki  saxlayan  şəxsə 
vəsaitlərin  köçürülməsi,  pullarm  çeki  təqdim  edən  şəxslərin  və  ödəyici-bankm 
hesabmdan  sonradan  si-  linməsi  ilə  debet  aviziosunun  ödəyici-bankın  ünvanma 
göndərilməsi  nə-  zərdə  tutulmuşdur.  Lakin  sonralar  (1991-1992-ci  illərdə)  ödəniş 
sistemi- nin keçid dövrünün əvvəllində parçalanması, ayrı-ayrı dövlətlərdə təc- rübədə 
çek  hesablaşmalarmdan  sui-istifadə  (çeklərin  saxtalaşdırılması,  ödəyicilərdə  debet 
saldosunun təşkili) ilə əlaqədar olaraq çeklərin istifa- dəsinə bir sıra məhdudiyyətlər 
daxil edilmişdir. 
Qeyri-nağd  hesablaşmalarm  həyata  keçirilməsi  üçün  hal-hazırda  qüvvədə  olan 
qaydaya müvafıq olaraq kredit təşkilatları tərəfmdən bu- raxılan çek tətbiq oluna bilər. 
KitabYurdu.az 
94
 

---