6
Fəaliyyət prosesində ödəniş sistemi konkret formaya - pullarm almmasına -
cəmiyyətdə müxtəlif iqtisadi münasibətlərə bürünür. Nağdsız hesablaşmalar «enerji»
mübadiləsinin özünəməxsus kanalı olub, daxili və xarici (beynəlxalq) iqtisadi
dövriyyələri hərəkətə gətirə- rək, müxtəlif sahələri, təsərrüffat subyektlərini bir-biri və
əhali ilə əlaqə- ləndirir.
Hesablaşmalar törəmə pul dövriyyəsi kimi çıxış edən pul kütləsinin və iqtisadiyyatm
pul-kredit tənzimlənməsinin əsas obyektlərindən biri- nin yaradılması prosesinin
məcburi müşayətedici elementidir.
Ölkənin ödəniş sistemi ilə qarışan ödənişlərin məbləği həddən artıq böyükdür. 1999-
cü ilin məlumatlarına əsasən inkişaf etmiş ölkələrdə (ABŞ - da, Fransada, Böyük
Britaniyada, Yaponiyada) onun həcmi 3-5 gün ərzində ÜMM illik həcminə bərabər
olmuşdur. Müqayisə üçün: bu MDB məkanmda, məsələn Rusiyada 2003-cü ildə 23
gün ərzində həyata keçirilmişdir (MDB-nin digər ölkələrində bu göstərici daha çox
gün ər- zində əldə olunmuşdur).
Mikroiqtisadiyyatda təşkilatlar üçün nağdsız hesablaşmalarm rolu onların
sövdələşmələrin başa çatması və ya əvvəllər qəbul olunmuş öh- dəliklərin yerinə
yetirilməsi şərti kimi çıxış etmələrindən ibarət olub,bütün iqtisadiyyatı birhşdiron
əmtəə mallarmm (xidmətlərin) və pullarm (özünəməxsus «maddələr mübadiləsinin»)
dövriyyəsinin təminatma yardım göstərir. Təsərrüffat subyektləri tərəfmdən satışın
idarə olunma- sı bazası büdcənin fəaliyyətinin ayrılmaz elementidir.
Kommersiya bankları üçün hesablaĢmalar - bir çox hallarda onların inkişafmı
şərtləşdirən fəaliyyətin əsas sahələrindən biridir. Bəzi bankla- rm məlumatlarına
əsasən gəlirlərin ümumi məbləğində daha böyük xüsusi çəki pul vəsaitlərinin
köçürülməsinə dair xidmətlərin göstərilmə- sindən alınan mənfəətin payma düşür.
Müştərilərin sabitliyi və axmı və deməli, fəal əməliyyatlarm həyata keçirilməsi üçün
iri və əksər hallarda pulsuz ehtiyatlarm mobilizasiyası xəzinə-hesablaşma xidmətinin
key- fıyyətindən asılı olur. Hesablaşma əməliyyatları bankların fəaliyyətinin bütün
əməliyyat vaxtınm təxminən
2
h hissəsini tutur.
Əhali üçün hesablaĢmalar - iqtisadi imkanlarm reallaşması və həy- at fəaliyyətinin
zəruri şərtidir.
Yekun nəticədə hesablaşmalarm vəziyyəti bir çox hallarda pul, ma- liyyə və kredit
sistemlərinin, eləcə də bazarlarm: əmtəə, pul, valyuta, fond, qiymətli metallar
bazarlarmm sabit fəaliyyətini təyin edir. Buna görə də, bütün ölkələrdə ödəniş
sisteminin təşkili mahiyyət etibarilə ma- liyyə bazarmm «ürəyi» olub, dövlət siyasəti
səviyyəsinə qaldırılır. Onlar dövlətlərin daxili maraqlarmm çərçivələrindən kənara
çıxır. Dünya tə- sərrüffatmm qloballaşması ilə və Milli iqtisadiyyatm dünya maliyyə
ba- zarlarmdan artan asılılığı ilə əlaqədar olaraq ödəniş sistemlərinin etibar- lılığı
məsələləri beynəlxalq əhəmiyyət kəsb edir.
İstənilən
dövlətin ödəniĢ sistemlərinin vəziyyətini təyin edən əsas amilllərə:
iqtisadiyyatm və maliyyə bazarmm
inkişafmm ümumi səviyyəsi,
KitabYurdu.az
73
7
bank qanunvericiliyinin
xüsusiyyətləri,
hesablaşmalarda təşəkkül tapan ənənələr (ödəniş adətləri) şamil olunur.
Müxtəlif təsərrüffat subyektləri arasmda nağdsız hesablaşmalarm həyata
keçirilməsində əsas təşkilatçı və vasitəçi - bank sistemidir. O nağd pulların və qeyri-
nağd ödənişlərin əsas məbləğinin, dövriyyəsinin əsas məntəqəsi kimi çıxış edir. Vacib
funksiya olan ödəniş vasitələrinin yaradılması isə bu sistemlər tərəfmdən həyata
keçirilən kredit əməliyyat- ları ilə sıx
şəkildə əlaqədar olur
2.
NAĞDSIZ HESABLAġMALARDA ĠSTĠFADƏ OLUNAN ÖDƏNĠġ SƏNƏDLƏRĠ
Maddi istehsal nağdsız hesablaşmalarm əsas iqtisadi bazasıdır. Bu səbəbdən ödəniş
dövriyyəsinin çox hissəsi (1/3 hissəsi) əmtəə əməliyyatları hesablaşmalarının payına
düşür. Ödəniş dövriyyəsinin qalan hissə- sinə (təxminən 1/4 hissəsi) isə büdcəli
müəssisə və təşkilatlarm, dövlət və sosial sığorta orqanlarımn, kredit idarələrinin,
idarəetmə orqanlarmm,' məhkəmə və s. hesablaşmaları daxil edilir.
Bir və ya müxtəlif banklar tərəfmdən xidmət göstərilən eyni ərazi- də yerləşən və
təşkilatlar arasmda hesablaşmalar
yerli və ya
Ģahərdaxili hesahlasmalar adlanır.
Müxtəlif ərazidə yerləşən banklar tərəfindən xidmət göstərilən müəssisə və təşkilatlar
arasında hesablaşmalar
Ģərəhh- rarası və ya şəhərxarici hesablaşmalar adlandırılır.
Əmtəə və xidmət növünə görə nağdsız hesablaşmalar müxtəlif formalarda aparılır.
Hesablaşmalarm forması qarşılıqh elementlər ara- smda yaranır və bunun tərkibinə
ödəniş üsulu və sənəd dövriyyəsi daxil olur.
Sdnəd dövriyyəsi - hesab sistemlərinin və pul vəsaitlərinin daxil ol- duğu təyinat
sistemidir. Onun tərkibinə aşağıdakılar daxildir:
malgöndərən tərəfındən hesab-siyahmm çıxarışı və onlarm digər ödəniş
iştirakçılarma
ötürülməsi;
ödəniş sənədinin məzmunu
və onun şərtləri;
ödəniş sənədinin təşkili və bu sənədin banka, eləcə də hesabat işti- rakçılarma
təqdim olunma qaydası;
ödəniş sənədinin banklararası
fəaliyyəti;
ödəniş sənədlərinin ödəniş müddəti və pul vəsaitlərinin köçürülmə qaydaları;
ödəniş iştirakçılarmm nəzarət və iqtisadi təsirinin həyata keçiril- məsi üçün
hesabat sənədlərinin işlənmə qaydaları.
Son vaxtlara qədər nağdsız hesablaşmalarm əsas forması malgöndərənlərin ödəniş
tələbatına əsaslanan aksept forması idi. 1990-cı ildə keçmiş SSRİ-nin ümumi ödəniş
dövriyyəsinin 44-45%-ə yaxını, məhsul və xidmətlərinin isə 66-67%-i onun payma
düşürdü. Hal-hazırda bazar münasibətlərinin formalaşdığı şəraitdə də, aksept və
təsərrüfatda ödəyicilərin ödəmə təşəbbüskarı olmasmı təmin edən formalar əvəz
olunmuşdur.
Hesab-kassa əməliyyatları ilə bağlı tələblər müştərilər tərəfındən yazılı formada
onlara xidmət edən banklara göndərilir. Banklar isə bu iddialarla bağlı öz aralarmda
KitabYurdu.az
74