Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

 
27 
Ġpotekalı  iĢtirak  sertifikatı  -  əvvəlkilərdən  prinsipial  şəkildə  fərqli  və  ipoteka 
təminatma dair ümumi mülkiyyət hüququnda sahibinin paymı təmin edən qiymətli 
kağızdır.  Bank  ipotekalı  iştirak  sertifıkatı  buraxır  və  ipoteka  üzrə  girov  qəbzləri 
onun ödənilməsi mənbəyi olur. İpoteka kreditləri bankm balansmda nəzərə alınmır. 
Bank  borc  alan  şəxslərdən  daxil  olan  vəsaitlərə  nəzarət  edərək  və  borc  alan 
şəxslərin  defolt  riskini  daşımadan  etibarlı  idarəçi  olur.  Sahiblərdə  sertifikatlarm 
ipoteka ilə təminatına dair mülkiyyət hüququ eyni zamanda etimadh idarəetmənin 
ipoteka  təminatı  ilə  təsis  olunması  ilə  meydana  çıxır  (etimadlı  idarəetmənin 
qüvvədə olduğu müddət - bir ildən 40 ilə kimi təşkil edir). Hər bir ipotekalı iştirak 
sertifikatı hüquqlarm eyni həcmini, o cümlədən də ipoteka təminatma dair ümumi 
mülkiyyət hüququnda eyni payı təsdiq edir. İpotekalı iştirak sertifıkatları haqqmda 
qeydlər iştirak sertifıkatları sahiblərinin reyesterində aparıiır. İpotekalı iştirak 
sertifıkatı emissiyalı qiymətli kağız deyildir. 
İpotekalı  qiymətli  kağızlar  haqqmda  Qanun  ipotekalı  qiymətli  kağızlarm  etibarlı 
fəaliyyət  sistemini  təmin  edir  və  ipoteka  kreditləri  ba-  zarınm  inkişafmı 
stimullaşdırır.  Bu  proses  kommersiya  banklarma  onla-  rı  ikinci  bazarda  yenidən 
maliyyələşdirməyə icazə verərək ipoteka üçün uzunmüddətli ehtiyatlar problemini 
həll edir. 
 
 
BANKLARARASI KREDĠTLƏR 
Banklararası kredithr - bankların  həm kreditor, həm də borcalan tə- rəf rolunda 
çıxı.ş  etməsi  zamanı  kredit  idarələrinin  müvəqqəti  olaraq  sər-  bəst  pul 
ehtiyatlarının banklar tərəfindən cəlb olunması və yerləşdlirilmə- sidir. Adətən ya 
kifayət qədər müştəri bazasma malik olan, ya da yüksək səviyyəli kredit siyasətini 
həyata keçirən banklar sərbəst kredit ehtiyat- larma malik olur. 
Bank  sisteminin  təşəkkül  tapdığı  dövrün  əvvəllində  bir  çox  banklar  üsün  kredit 
ehtiyatlarmm  əsas  mənbəyi  kimi  dünya  təcrübəsində  qəbul  olunduğu  kimi 
depozitlər deyil, banklararası kredit çıxış edir. 
Banklararası kreditləşmə maliyyə bazarmm daha iri seqmentlərinə aid olub, burada 
da  banklararası  kreditlər  və  depozitlər  şəklində  qısam-  üddətli  kredit  ehtiyatları 
satılır (alınır). 
Kredit ehtiyatlarmm bazarı maliyyə bazarmm digər seqmentlərin- dən kommersiya 
banklarınm  tələbatlarına  xidmət  ilə  bağlı  universallığı  ilə  fərqlənir.  Çünki  o 
müxtəlif  bank  əməliyyatları  ilə  əlaqədar  müxtəlif  banklararası  münasibətlərin 
vasitəçisi olur. Bütün bunlardan savayı, o kommersiya banklarmm balansınm pula 
çevrilmə qabiliyyətinin qo- runması, müxbir hesablarmm doldurulması və maliyyə 
bazarınm digər, daha gəlirli seqmentlərində fəal əməliyyatların həyata keçirilməsi 
üçün daha operativ vəsait mənbəyi olur. 
MDB ölkələrinin əksəriyyətində kredit ehtiyatlarmm ticarətinin başlancığı 1991-ci 
ildə  beynəlxalq  və  mərkəzi  fond  birjalarmm  kredit  auksiyonlarmı  keçirtdikləri 
vaxta  təsadüf  edir.  Banklararası  kreditlər  bazarmm  sonrakı  inkişafı  Banklararası 
maliyyə  təşkilatlarınm  və  bank-  lararası  birliklərin  yaradılması  ilə  əlaqədar 
olmuşdur.  Məhz  bu  meydan-  larda  ticarətin  keçirilməsinin  auksiyon  forması 
üstünlük təşkil etmişdir. Onlar həftədə bir dəfə həyata keçirilirdi və sürətlə dəyişən 
KitabYurdu.az 
182
 

---

 
28 
bazar konyukturu şəraitində bank iştirakçıları üçün müəyyən çətinliklər yara- dırdı. 
Bu  problemlərin  həlli  üçün  kredit  mağazalarmdan  istifadə  olu-  nurdu  və  onlarm 
vasitəsilə  hər  gün  ehtiyatlann  alqı  və  satqısı  ilə  bağlı  sifarişləri  təqdim  etmək  və 
bazar konyutkrunun dəyişikliklərinə operativ şəkildə cavab vermək mümkün olur. 
Bir çox hallarda banklarda cəlb olunmuş vəsaitlərin müddət və 
məbləğləri,  həmçinin  onlarm  yerləşdirilməsi  ilə  bağlı  qeyri-tarazlıq  mey-  dana 
çıxmışdır. Ödənişlərin həyata keçirilməməsi ilə bağlı böhran şərai- tində sonuncu 
borc alan şəxs tərəfindən kreditin qaytarılmamasmm real perspektivi kreditor bank 
qarşısında  borc  alan  bankm  öz  öhdəliklərini  yerinə  yetirməməsi  təhlükəsini 
yaratmışdır. Problemli banklarm maliyyə durumunun yaxşılaşdırılmasma yönəlmiş 
banklararası  kreditin  formala-  rından  biri  kimi  kredit  təşkilatı  tərəfindən  beş  il 
müddətinə milli valyuta ilə təqdim olunan subordinasiyalı kredit (borc) çıxış edir. 
Bu  kredit  borc  alan  şəxs  tərəfindən  müqavilənin  şərtlərinin  pozulduğu  halları  və 
ölkə  qanunvericiliyində  nəzərdə  tutulan  digər  halları  istisna  etməklə  müqavi-  lə 
qüvvədən düşənə kimi kreditor tərəfindən tələb oluna bilməz. 
Subordinasiyalı 
kreditlər  üzrə  faizlər  ölkənin  mərkəzi  bankınm  ye- 
nidənmaliyyələşdirilməsi  dərəcələrinin  məbləğini  artıra  bilməz  və  müqa-  vilənin 
qüvvədə  olduğu  müddət  ərzində  də  dəyişilə  bilməz.  Əsas  məbləğ  müqavilənin 
qüvvədən düşməsi ilə eyni zamanda ödənilməlidir. 
Borc  alan  bankm  ləğvi  zamam  kreditorun  təqdim  olunan  subordi-  nasiyalı  kredit 
üzrə  tələbləri  digər  kreditorların  tələblərinin  əvvəlcədən  tam  təmin  olunması  ilə 
təmin oluna bilər. 
Subordinasiyalı kreditin məbləği (əgər o bu cür tanmaraq mərkəzi bank tərəfmdən 
təsdiq olunarsa) müqavilənin qüvvədən düşməsinə kimi beş il müddətinə və qalıq 
dəyəri üzrə tam məbləğdə borc alan bankm əlavə kapitalınm hesabına daxil edilir. 
 
 
3.BANKLARARASI 
BAZARDA 
KOMMERSĠYA 
BANKLARININ 
FƏALĠYYƏTĠNĠN ƏSASLARI 
 
Banklararası  bazarda  depozitlərin  və  kreditlərin  cəlb  olunması  (yerləşdirilməsi) 
banklar  tərəfindən  və  ya  broker  kontorları,  fond  birja-  ları,  maliyyə evləri,  kredit 
mağazaları vasitəsilə həyata keçirilir. 
Lider-banklar  cəlb  olunan  və  yerləşdirilən  ehtiyatlar  arasmdakı  fa-  izlərdə  fərqi 
qazanaraq  ehtiyatlarm  alqı-satqısmı  həyata  keçirir.  Bu  adə-  tən  müxtəlif  müxbir 
münasibətlərinə malik iri banklardır. 
Fond  bazarında  kredit  ehtiyatları  auksiyonun  vasitəsilə  satüır.  Satı-  cınm  və 
alıcınm  maraqlarınm  uzlaşması  zamanı  auksiyon  sövdələşməsi  kredit  müqaviləsi 
ilə təsdiq olunur. 
Birjadankənar  banklararası  bazarda  kreditlərin  verilməsi  və  ödənmə-  si  şərtləri 
kommersiya  bankları  tərəfindən  müstəqil  surətlə  təyin  olunur.  Bu  münasibətlərin 
əsasmı  kredit  münasibətlərinin  subyekti  kimi  çıxış  edən  borc  alan  bankm 
qiymətləndirilməsi təşkil edir. Borcalan bank ilə  müxbir  münasibətlərinin varlığı, 
onun  pul  və  maliyyə  bazarlarmdakı  nüfuzu,  maliyyə  vəziyyəti,  müştəri  bazası, 
müxbir və filial şəbəkəsi vacib məqamlardır.Əməkdaşlıq üçün bank seçimi də onun 
KitabYurdu.az 
183
 

---