Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

 
29 
fəaliyyətinin  xarakteri,  həyata  keçirilən  bank  əməliyyatlarmm  və  göstərilən 
xidmətlərin  dairəsi  ilə  müəyyən  olunur.  Bankm  beynəlxalq  və  regionlararası 
hesablaşma və klirinq bank sistemlərinə daxil olmasma da böyük əhəmiyyət verilir. 
Müxbir  münasibətlərinin  müəyyən  olunması  ilə  bağlı  müqavilənin  bağlanması 
zamam əksər hallarda  overdaft rejimində müxbir hesabı üzrə xidmətlərin müxbir 
bank  tərəfindən  təqdimatı  imkanı  nəzərdə  tutulur:  hesabdan  qalıqdan  çox 
vəsaitlərin  silinməsi.  Oferdaftın  məbləği  müxbir  hesabmda  vəsaitlərin  gündəlik 
qalığmdan, sənədlərin dövriyyə müddə- tindən, hesab üzrə orta aylıq dövriyyələrin 
həcmindən, bank ilə əmək- daşlıq təcrübəsindən asılı olur. 
Bəzi  kommersiya  bankları  vəsaitlərin  müəyyən  müddətə  bloklan-  ması  üçün 
müxbir hesablarmı banklararası kredit kimi istifadə edirlər. 
Bu  cür  kredit  sövdələşməsinin  həyata  keçirilməsi  imknı  müxbir  münasibətlərinin 
uzunmüddətliliyindən  və  etibarlılığmdan,  bankm  iş  metodlarmdan  və  üslubundan 
asılı  olur.  Kreditin  məbləği  bir  çox  hal-  larda  pul  axmlarmm  məbləği  və  müxbir 
hesabı  üzrə  həyata  keçirilən  əməliyyatlarm  miqdarı,  eləcə  də  borc  alan  şəxsin 
maliyyə  durumu  və  onun  etibarlılığı  ilə  təyin  olunur.  Banklar  arasmdakı  kredit 
münasibətlə-  rinin  hüquqi  baxımdan  təsdiqi  banklararası  kreditin  növündən  asılx 
olur. 
Müxbir  hesabı  üzrə  təqdim  olunan  bütün  kreditlər  müxbir  hesabının  açüması 
haqqında  müqavilə  ilə  tərtib  olunur  və  ona  əlavə  olaraq  overdaft  haqqında 
müqavilə  bağlanır,  hesabda  vəsaitlərin  müyyən  məqsədlər  üçün  əvvəlcədən 
ayrılması zamanı kredit müqaviləsi bağlanır. 
Birdəfəlik banklararası kreditlər və ya depozitlər kredit və ya depo- zit müqaviləsi 
ilə  tərtib  olunur  və  banklararası  kredit  bazarmda  daimi  əməkdaşlıq  -  əsas 
sövdələşmə hesab olunur. 
Banklararası  kredit  bazarında  əməkdaĢlıq  haqqında  əsas  sövdələĢmə  qarşılıqlı 
əlverişli əsaslar ilə qısamüddətli ehtiyatlarm bir-birinə təqdi- matı cəhdi haqqmda 
niyyəti və bunun təqdimatı texnikasım müəyyən edir. Kreditin müddəti və məbləği 
fondlarm alqı-satqısına dair müqavi- lələr və ya təkliflər ilə konkret şəklə salmır. 
İndiki  dövrdə  üstünlük  kifayət  qədər  uzun  müddətə  əməkdaşlıq  haqqmda 
sövdələşməyə  verilir  və  bu  kredit  prosesini  optimallaşdırmağa  və  hər  bir 
sövdələşmə üzrə kredit müqavilələrinin tərtib olunmasma dair vəsaitləri və zaman 
itkisini ixtisara salmağa icazə verir. Bütün banklara- rası kreditlərin təxminən 90%-
i məhz bu yolla tərtib olunur. 
Banklarm  qarşılıqlı  şəkildə  kreditləşməsinin  əsas  obyekti  kimi  ödənişin 
dövriyyəsində  parçalanma  çıxış  edir.  Artıq  qeyd  olunduğu  kimi  kreditin 
məbləğinin  təyin  olunması  zamanı  kreditor-banklar  borc  alan  bankm  kapitalmm 
məbləğini,  onun  maliyyə  və  hüquqi  baxımdan  etibarlılığını  nəzərə  alırlar.  Bütün 
bunlardan savayı, kreditin məbləği Milli Bankm normativ tələblori ilə tənzimlənir. 
Bir borc alan şəxsə verilən kreditlər ilə bağlı riskin maksimal məb- ləği kreditor - 
bankm kapitalmm 25%-dən artıq olmamalı və balan- sdankənar tələblərin 50%-ini 
nəzərə  almaqla  iri  kreditlərin  birgə  məbləği  kredit  təşkilatmın  kapitalınm 
məbləğindən 8 dəfə artıq ola bilməz. 
Kreditin  vaxtlı-vaxtmda  qaytarılmasmm,  onun  məbləğinin  və  key-  fıyyətinin 
təminatı kredit müqaviləsinin vacib şərtidir. 
KitabYurdu.az 
184
 

---

 
30 
Banklararası kredit təminatsız təqdim oluna bilər. Lakin banklara- rası kredit üzrə 
müqavilələrin  böyük  bir  hissəsində  müəyyən  təminatı  kredit  siyasətinə  müvafıq 
olaraq və kredit komitəsinin qərarı ilə təqdim etmək öhdəliyi qeydə almır. Bu bir 
bankın  digərində  hesablarının  açılma-  sını  nəzərdə  tutan  müxbir  müqaviləsinə, 
hesab  üzrə  overdaftlar  haqqmda  müqavilələrə,  banklararası  kredit  bazarında 
əməkdaşlıq haqqmda əsas sövdələşməyə şamil olunsa da, bütün bu sövdələşmələr 
mahiyyət etibari- lə banklararası kredit münasibətləri haqqmda müqavilə olur. 
Adətən  kredit  müqaviləsində  qüvvədə  olan  qanunvericiliyə  müva-  fiq  olaraq 
cəriməyə məruz qalan borcalan tərəfın əmlakmm, müxbir he- sabmda və kassadakı 
vəsaitlərinin  banklararası  kreditlər  üzrə  təminat  kimi  çıxış  etməsi  qeyd  olunur. 
Lakin  bir  qayda  olaraq  borc  alan  bankda  bu  əmlaka  iddia  edən  bir  neçə  kreditor 
olur. Bəzi banklar kredit müqa- viləsinin qüvvədə olduğu müddətdə bloklanan və 
sonralar  vaxtı  uzadıl-  mış  və  ödənilməmiş  borcun  ödənilməsi  üçün:  reallaşan 
qiymətli kağızları, müəssisələrin səhmlərini, bank və korporativ vekselləri verilmiş 
kreditin  təminatı  kimi  təsdiq  edirlər.  Milli  Bank  hər  zaman  bütün  kreditlər  və 
yenidənmaliyyələşdirmə  ilə  bağlı  real  təminatı  tələb  edir.  Bu  qiymətli  kağızlar, 
qızıl və saflaşdırılmış digər qiymətli metallar, xarici valyutadır. 
Kredit  müqaviləsində  faiz  dərəcəsənin  məbləği  müəyyən  olunur.  Onun  əsasmı 
səviyyəsi kredit ehtiyatlarma dair təklif və tələbin qarşılıqlı nisbətindən asılı olan, 
həm  auksiyon,  həm  də  qeyri-auksiyon  əsaslar  ilə  paylanan,  kreditlərin  banklar 
tərəfindən bir-birinə təqdimatı zamanı tə- şəkkül tapan bazarm faiz dərəcələri təşkil 
edir.  Banklararası  kreditlər  üzrə  faiz  dərəcəsinin  səviyyəsi  həmçinin  kreditin 
təqdimat  müddətindən,  banklararası  kreditin  növündən  (müxbir  hesabı  üzrə 
vəsaitlərin ayrılma- sı, hesab üzrə overdaft, kredit müqavilələri və sövdələşmələri 
üzrə bank- lararası kredit); kreditin valyutasmdan (manatla, xarici valyuta ilə) asılı 
olur. Daha yüksək faiz dərəcələri «qısa pul» bazarmda istifadə olunur (bir-iki gün). 
Kredit sövdələşmələrinin şərtlərinin yerinə yetirilməsinə görə tərəf- lərin qarşılıqlı 
məsuliyyəti  məcburi  olaraq  kredit  müqavilələrində  və  ya  sövdələşmələrində 
şərtləşdirilir. Bir qayda olaraq, cərimənin müəyyən faizi məsuliyyət formaları kimi 
çıxış edir. 
Adətən  müqavilələrdə  vaxtı  uzadılmış  borca  görə  borc  alan  şəxsin  əsas  borc  və 
vaxtlı-vaxtmda ödənilməyən faizlər ilə bağlı cərinw ödəməsi nəzərdə tutulur. 
Əgər  kreditor-bank  vəsaitlərin  köçürülməsini  yubadırsa,  o  zaman  o  hər  yubanan 
günə  görə  hər  gün  daxil  olmayan  vəsaitlərin  2-5%  mislin-  də  cərimə  ödəyir.  Bu 
bank - kreditorun müxbir hesabmdan silinməsi anmdan borc alan bankın hesabma 
köçürülməsinə kimi vaxtda krediti almaq və istifadə etmək ilə bağlı real imkanm 
vaxtınm uzadılmasmm ' əhəmiyyətli şəkil alması ilə əlaqədardır. 
Banklararası  kreditlər  üzrə  kredit  sövdələşmələrinin  şərti  ilk  növ-  bədə  bankm 
etibarlılığmdan, onunla əməkdaşhq formasından və müddətindən asılı olur. Ilk dəfə 
banklararası kreditin təqdim olunduğu bankdan balans məlumatlarmm daha ətraflı 
izahmı və onlarm auditor şirkəti tərəfmdən təsdiqini, kreditin qaytarılması ilə bağlı 
daha etibarlı zəmanəti tələb edirlər və bundan sonra kredit daha yüksək faizlə və ya 
qısa  müddətə  təqdim  olunur.  Kreditin  məbləği  də  borc  alan  bankm  xüsusi 
kapitalınm məbləği ilə məhdudlaşır. 
KitabYurdu.az 
185
 

---