Mühazirələr konspekti Bakı 2020 Dİaqnostik məlumatlarin əsas nöVLƏRİ

2.2 Mexaniki qarşılıqlı təsir

Mexaniki qarşılıqlı təsirin üç növünü fərqləndirirlər: elastiki təmasdakı, plastiki təmasdakı və mikrokəsmədəki.

Elastiki təmasda vahid kələ - kötürdəki gərginliklər və defprmasiyalar Hers düsturu ilə təyin olunur. Sferik çıxıntı formasında modelləşdirilən vahid kələ - kötürlük dformasiya olunan materiala daxil edildikdə əvvəlcə material elastiki deformasiyaya uğrayır, daxil etmənin sonrakı artımı zamanı deformasiya plastik formaya keçir.

Normal və toxunan qüvvələrlə yüklənmiş sferik identorun təsirindən yaranan elastiki yarımfəzanın gərginlikli vəziyyətinin təhlilindən belə cıxır ki gətirilmiş toxunan gərginlik

_{ }K_R = Kf _{ }P_r = K_{ }

burada k – möhkəmlik hipotezindən, Puasson əmsalından aslı olub yüksək elasiki materiallar üçün 3 – dən, körək materiallar üçün 5-dək dəyişilir.

Idontor daxil olması artırılarsa, sferik çıxıntının zirvəsində plastik deformasiya yaranır ( _{ max}= _{ T} )

Bu halda

_{   } 2,4 ( _{ } )²

Daxil olunan bir az da artırsaq plastik deformasiya bütün təmas səthina yayılır ( _{ orta}= _{ T} )

Bu halda isə

_{   } 5,4 ( _{ } )²

Burada adətən s _{ } 4 götürülür.

Belə çıxıntının sürüşməsi zamanı plastik deformasiya şəraitində təzyiqin yenidən taranması baü verir.

Daxil olma dərinliyinin hesablanması üçün N.M.Mixin aşağıdakı düsturu təklif etmişdir:

h_k = 2h_{CT  }
sürüşkən plastik temas şəraitində daxil olan çıxıntının arxasında dartılma deformasiyası baş verir:
_{ } = _{   }

Burada _{ a} – xüsusi sürtünmə qüvvəsinin molekulyar təşkiledicisi, _{ T} – axıcılıq həddi, h – daxil olma dərinliyi, R –identorun radiusudur.

Daxil olmanın sonrakı həddi plastik sıxışdırmanın mikrokəsilməyə çevirir.

Nisbi daxil olma dərinliyi Kraqelski – Druyanov düsturu ilə təyin olunur:

_{   } 0,5 ( 1 - _{ } )
2.3 Sürtünmə səthlərinin dağılması və onun xüsusiyyətləri.

Sürtünmə səthlərinin dağılması, adətən materialdan ölçüsü, mikrometrin yüzdə, onda bir hissələrindən tutmuş bir neçə mikrometrə qədər olan hissəciklərin ayrılması şəklində aşkarlanır. Belə hissəciklərin ayrılması yüklərin, temperatur impulslarının vahid kələ - kötürlüyə çox saylı təsirləri nəticəsində baş verir. Dönməz dəyişmələrin daim toplanması nəticəsində strukturun qeyri həmcinsliyi yaranır, yəni gərginlikli vəziyyətdə konsentratorlar əmələ gəlir, sonra çatlar yaranaraq yeyilmə hissəcikləri yaradır. Çox hallarda dağılma bərk cisimlərin xassələrini dəyişməyə məcbur edir.

Təbiidir ki, bu cür şəraitlərdə materialın dağılmaya hazırlığı və dağılmanın xarakteri çox müxtəlifdir.

1962 – ci ildə İ. V. Kragelski tərəfindən səthlərin qarşılıqlı təsiri və dağılması xarakterinə əsaslanan təsnifat verilmişdir.

• 
  Normal və tangensial qüvvələrin birgə təsirindən yaranan və normal qüvvə götürüldükdən sonra yox olan vahid sürtünmə ləkəsinə friksion əlaqə deyilir. Səth qatlarında və mikro həcmlərdə baş verən friksion əlaqələrin pozulması xarakteri və proseslər kompleksi bir sıra amillərdən – həndəsi, mexaniki, fiziki və kimyəvi – asılıdır. Ən güclü amillərdən biri həndəsi amildir. Bu h/R nisbəti ilə səciyyələnir. Bu xarakteristikaya görə elastiki, plastiki təmaslar və mirokəsilmə fərqləndirilir. Ikinci mühüm amil fiziki – mexaniki amildir ki, molekulyar rabitənin tangensial möhkəmliyinin (r) materialın axma həddinə olan nisbəti ilə səciyyələnir. Bu zaman iki halı fərqləndirmək lazımdır.:
  
• 
  Iki cismin təmas səthi yaxud onları örtən pərdə üzrə əlaqələrin pozulması (əsas materialın qatlarına toxunmadan):
  
• 
  Iki cismin təmas səthində olmayan əlaqələrin pozulması (əsas materialın dərinliyində). Bu halda xarici sürtünmə daxili sürütnməyə keçir.
  

Bunları nəzərə alaraq friksion əlaqələrin 5 növü fərqləndirilir[1,4,5,10,11].

1. Təsir eden yük və adgeziya təmas zonasında axıcılıq həddini aşmayan gərginliyin yaranmasına səbəb olmadıqda əks cismin şıxıntıları materialı elastiki sıxışdırır.

Bu halda materialın dağılması ( yeyilmə ) ancaq friksion yorğunluq nəticəsində mümkündür.

2. Əgər təmas gərginlikləri axıcılıq həddinə çatırsa materialın plastik sıxışdırması baş verir. Bu haldakı yeyilə az dövrlü friksion yorğunluqdan yaranır.

3. Əgər təmas gərginlikləri yaxud deformasiyalar dağıdıcı qiymətə çatırsa, mikrokəsilmə baş verir. Bu haldakı dağılma elə ılk qarşılıqlı təsirdə baş verir.

4. Friksion əlaqənin adgeziya pozulması bilavasitə dağılmaya gətirmir, lakin təmasda təsir edən gərginlik və deformasiyalar kömək edir, yəni yorğunluq prosesləri ilə yardımçı olur.

5. Əgər friksion əlaqənin möhkəmliyi materialın səth altı qatının möhkəmliyindən yüksəkdirsə, daxildən dağılma baş verir. Bu halda yeyilmə 3- də olduğu kimi ilk qarşılıqlı təsirdə baş verir.

Toxunan kələ - kötürlərin elastiki təmasında minimum yeyilmə yaranır ( belə hallarda sürtünmə əmsalı və istilik yaranması minimum olacaqdır) .

Kələ - kötürlərin həndəsi forması o vaxtadək dəyişdirilir ki, hələ onlar elastiki deformasiyada terləşirlər.

Sürtünmə prosesinin üçlaylı xarakteri ona getir ki, sürtünmə əmsalı və yeyilməyə davamlılıq təkcə maddənin ilk xassələrindən və ətraf mühitin xarakterindən deyil, həm də sürtünmə zamanı cisimlərin xassəərinin dəyiüməsinə səbəb lan rejimlərdən asılıdır.

Rejim əsasən sürtünmə zamanı inkişaf edən təmas temperaturundan və temperaturun dəyişməsi çox mühümdür, həm də ona görə ki, yaranaraq inkişaf edən temperatur onlardan asılı olur.