Muh?ndis ekologiyas? 11esas

                                                                                  

 164

boyu bir sıra geni  miqyaslı  h y can halları (vulkan 

püskürm l ri, asteroidl r t siri, z lz l l r, da

m l g l-

m si v  s.) ya amı dır ki, onlar da homeostatik 

mexanizml rin t siri v  xüsusil   d  hal-hazırda Le-

atelye-Braun prinsipi adlanan prinsipin t siri il  aradan 

qaldırılmı dır. Le- atelye-Braun prinsipi: möhk m tarazlıq 

halında olan sistem  onu tarazlıq halından  çıxaran h r 

hansı bir qüvv   t sir göst r rs , tarazlıq bu t siri 

z ifl d n istiqam td  yerd yi

c kdir. Müasir ekoloji 

situasiyaların t hlük si ilk  vv l onunla ba lıdır ki,  g r 

planetar olmasa da iri regional  planda hemeostazın bir 

çox mexanizml ri v  Le- atelye-Braun prinsipi pozulur. 

Bunun da n tic sind  regional krisis ba  verir. 

4. Biosfer – böyük müxt lifliyi il  xarakteriz  olunan 

bir sistemdir. 

Müxt liflik – bütün ekosisteml rin mühüm xüsusiyy tidir. 

Biosfer qlobal ekosistem kimi dig r ekosisteml r

n z r n maksimal müxt lifliy  malikdir. Bu hal bir çox 

s b bl r v  amill rl  ba lıdır. Bu h m müxt lif h yat 

raiti (su,yerüstü-hava, torpaq, orqanizmli), h m iqlim, 

hidroloji, torpaq, biotik v  dig r xass l rl   f rql n n 

müxt lif t bii zonalar, h m kimy vi t rkibin  gör

(geokimy vi  yal t) f rql n n  regionların mövcud olması 

---

                                                                                  

 165

v   h m d

n 

sası biosfer ç rçiv si altında böyük 

miqdarda elementar ekosisteml rin onlara xas olan növ 

müxt lifliyi il     birl

dirilm sidir. Hal-hazırda iki milyon 

növ qeyd  alınmı dır (1,5 milyona q d r heyvan v  0,5 

milyona q d r d  bitki növü). Amma güman edirl r ki,Yer 

üz rind  növl rin sayı qeyd  alınanlardan 2-3 d f

çoxdur. Xüsusil  tropik me

l rd , okeanların d rin 

hiss l rind  v  dig r az t dqiq olunan ya ayı  yerl rind

bir çox h

ratlar v  mikroorqanizml r n z r

alınmamı dır. Bundan ba qa müasir növ t rkibi – 

biosferin mövcudlu u dövründ  onun prosesl rind

i tirak ed n növ müxt lifliyinin ancaq bir hiss sidir. 

ondadır ki, h r bir növ mü yy n ya ama müdd tin  malik 

olur (10—30 milyon il) v  ona gör   d  növl rin daima 

d yi m si v   t z l nm si n tic sind  biosferin  m l

g lm sind   i tirak ed n növl rin miqdarı yüz milyonlarla 

hesablanır. Güman olunur ki, hal-hazırda növl rin 95% -

q d ri biosfer  sah sini t rk etmi dir.  H r hansı bir t bii 

sistem üçün müxt liflik onun mühüm xüsusiyy tl rind n 

biridir. Bir manqanın dig r manqa il

v z olunması 

(m s l n, növ v  ya populyasiya s viyy sind ), qida v

dig r  laq l rin möhk mlik v  mür kk blik d r c si bu 

xass l rl  ba lıdır.   

---

                                                                                  

 166

Odur ki, müxt lifliy   h r hansı bir ekosistem v

bütövlükd  biosferin  sas möhk mlik 

raiti kimi baxılır. 

Bu xass  o d r c d  universaldır ki, h tta qanun 

klind   d  ifad  edilmi dir (onun mü llifi U.R.E bi). 

T

ssüfl r olsun ki, insan f aliyy ti n tic sind  h r hansı 

d r c li ekosistem sad l

ir, buraya xüsusi növl rin 

m hv edilm si v  ya onların miqdarının k skin 

azaldılması da aiddir.  

6.2. Biosferd  t kamül prosesl ri 

Sad  hüceyr l rin - prokaritl rin meydana g lm si; 

Xeyli böyük yüks kmüt

kkilliy  malik hüceyr  - 

eukaritl rin meydana g lm si; hüceyr  - eukaritl rin 

birl

m sind n çoxhüceyr li orqanizml rin 

m l

g lm si, orqanizml rd  hüceyr l rin funksional t b q -

l

m si; ali heyvanların  m l   g lm sin  yol açan  b rk 

skelet  malik orqanizml rin meydana g lm si; Ali 

heyvanlarda inki af etmi  sinir sisteminin  m l   g lm si 

v   m lumatların yı ılması, i l nm si, saxlanması  v

idar  olunması  m rk zi kimi beyinin formala ması  v

onun 

sasında orqanizml rin h r k t v   f aliyy tinin 

idar  olunması; Beyinin ali f aliyy t forması  a ılın 

formala ması; A ıl da ıyıcıları olan  insanların sosial 

---

                                                                                  

 167

birliyinin yaranması. Biosferd  insanın meydana g lm si 

Yerd  idrakın t

kkül tapması erasının k

f edilm si v

onun  istiqam tli inki afının zirv si oldu.  Yerin tarixind

t miz geoloji t kamül dövrü olmu dur, onu geoloji-bioloji 

t kamül dövrü  v z etmi , insanın meydana g lm si il

m n vi t kamülün  psixogenez dövrü k

f olunmu dur. 

Biosferin t kamülünd  orqanizml rin rolu: 1. kriptozoy 

arxey (3,6 – 2,6 milyard il bundan  vv l) birhüceyr lil rin 

hökmranlı ı dövrü (göy-ya ıl yosunlar, prokariotlar) 

proterozoy (2,6 milyard 600 milyon il bundan  vv l) 

bitkil rin a a ı forması, orqanizml r qrupu, eukariotlar 

fotosintezin  meydana g lm si il  suda v  atmosferd

oksigenin toplanması v  bunun n tic sind  Yer kür sinin 

canlı orqanizml rinin müt r qqi t kamülünün  sası olan 

aerob t n ffüs prosesi meydana g lmi  v  inki af etm y

ba lamı dır. – bel likl  ilk canlılar 

m l   g lm y

ba lamı dır. 

T kamül faktorları: irsiyy t, d yi k nlik, t bii seçim v

dig r faktorlar (izolyasiya, miqrasiya, xarici mühit). 

---