Muh?ndis ekologiyas? 11esas

                                                                                  

 147

v  Türkm nistanda da Ab eronda oldu u kimi neft-qaz 

istehsalı  m rk zl ri açılıb. Bu regionların ekoloji durumu 

respublikamızla müqayis d  heç d  yax ı deyil. Çünki 

burada çıxarılan neftin t rkibind  merkaptanların miqdarı 

çox, kükürdlü birl

m l r daha artıqdır. Bel  nefti xüsusi 

yolla t mizl m k lazım g lir ki, bu da  lav  probleml r 

yaradır. Bu prosesd  ekoloji standartlar mütl q n z r

alınmalıdır,  ks halda X z rin bütün akvatoriyası pis hala 

dü

 bil r. Bu çirkl nm   m nb l ri iç risind  birinci yeri 

X z r  axan çaylar vasit si il  g tiril n çirkl ndirm  tutur. 

X z r trafı ölk l r arasında d nizin mühafiz si üçün 

yekdil sazi  olmadı ından brakonyerlik vüs t almı dır. 

Çirkl nm nin v  brakonyerliyin artması, X z r  trafındakı 

balıqartırma zavodlarının 

vv lki gücl   i l m m si 

d nizd  bir çox növl rin, xüsus n n r  balı ının 

ehtiyatının tük nm si problemini yaratmı dır. 

D nizd   v  sahilboyunda gözl nil n q zaların böyük 

ks riyy ti,  lb tt  ki, burada yerl

diril n neft s nayesil

ba lıdır. Bunlardan ba qa, X z rin dibi palçıq 

vulkanlarına meyllidir. Kükürd t rkibli neft çıxarılan 

sah l r daha t hlük lidir. Güclü z lz l  ba  ver rs , 

havaya 1000 atmosfer t zyiql  milyon ton kükürd t rkibli 

karbohidrogen daxil ola bil r ki, bu da qlobal f lak tdir. Iri 

---

                                                                                  

 148

tankerl rl  neftin da ınması da X z rin çirkl nm sin

s b bdir. Xırda d niz donanmalarının inki afı iqtisadi v

h rbi baxımdan  h miyy t da ısa da, çirkl ndirici amil 

kimi onların da rolu az deyil.  ri g mil rin ixrac etdiyi 

axıntı suları çirkl nm   m nb l rind ndir. Yeni limanların 

tikilm si, g mi istehsalı, neft v  neft m hsullarının n qli 

v  s. suyun çirkl nm sinin 

sas s b bl rind ndir. 

X z rsahili ölk l rin h rbi d niz donanmalarının 

yaradılması da h min faktorlardandır. X z r gölünün 

çirkl nm   m nb yini yalnız fiziki-kimy vi s b bl rl

laq l ndirm k olmaz. Problemin  m l   g lm sind

bioloji çirkl nm nin d  payı var. Söhb t Volqa-Don kanalı 

vasit sil  Azov-Qara d niz hövz sind n g l n yad 

orqanizml rd n gedir. Bel  ki, bu yaxınlarda 

Türkm nistana aid sektorda meduzalar (aurella aurita, 

mneniopsis leudyi) a kar edilmi dir. Bu meduzalar 

X z rd  çoxalaraq v t g

h miyy tli iri balıqların 

qidasını yeyib tük ndirir. M s l n, bu meduzalar kilk  il

qidalanırlar. Kilk nin azalması paralel olaraq onlarla 

qidalanan müxt lif su heyvanlarının sayca azalmasıyla 

n tic l nir. Neft-qaz istismarına geni  yer verilm si 

balıqçılıq t s rrüfatına da öz m nfi t sirini göst rir. Su 

mühitinin ifrat çirkl nm si balıq s nayesin  ciddi ziyan 

---

                                                                                  

 149

vurur. Hesablamalara  sas n, bu s b bd n n r  balı ı 

t s rrüfatına d y n z r r 6 milyard, kürü biznesin  d y n 

ziyan is  10 milyard dollar t

kil edir. H mçinin dig r 

v t g  balıqlarının iqtisadi c h td n itirilm si d  realdır. 

X z r olduqca unikal ekosistemdir. Onun qorunması 

t kc  regional dövl tl rin yox, planetin i idir. Beyn lxalq 

sistemin son ill r bu d nizin ekoloji probleml rin  maraq 

göst rm si t sadüfi deyil. X z r  yalnız bir ölk nin yox, 5 

sahilyanı ölk nin qay ı göst rm si vacibdir. H r bir 

X z rsahili ölk   d niz  öz 

xsi prizmasından yana sa, 

onun sonrakı taleyi daha tutqun ola bil r. X z rin statusu 

tam mü yy nl

m dikc   d nizin n r  balı ı ehtiyatı, 

canlıların r ngar ngliyi, ekosistemi t n zzül  u rayacaq. 

5.4. X z r d nizi s viyy sinin d yi m si problemi 

X z rin ekoloji probleml ri onun s viyy sinin vaxta ırı 

d yi m sil   d

laq dardır. 1978-ci ild n d nizin 

s viyy si t dric n qalxaraq ciddi t hlük y   s b b 

olmu dur. Bel  ki, suyun s viyy sinin 2,5 m qalxması 

sahil zonasının il  rzind  1-2 km sah sinin d nizin altında 

qalması il   n tic l nmi dir. M s l n, 10-15 il  vv l 

ölk mizin c nub bölg sind ki (L nk ran-Astara) sahil 

zola ında yerl

n bir çox ya ayı   m nt q l ri v

---

                                                                                  

 150

t s rrüfat sah l ri h min f lak tl  üzl

di, 

haliy , 

dövl t  xeyli ziyan d ydi.

D nizin s viyy si a a ı dü düyü zaman  orlu u artır, 

balıqların sahil zonalarında qidalanma bölg l rinin 

m hsuldarlı ı  v  sah si azalır. D nizin s viyy si 

qaxdıqca is  suların, xüsusil  böyük çayların delta 

bölg l rin  yana an sah l rd

orlu u azalır, yem 

ehtiyatı artır. X z r d nizi s viyy sinin d yi m si sahil 

zonasında h mi

 sosial-iqtisadi v  ekoloji probleml r 

yaratmı dır. M s l n, s viyy nin endiyi hallarda bütün 

hidrotexniki qur uların, o cüml d n limanların, yenid n 

tikilm sin  ehtiyac yaranır. X z r faunasının m skunla -

dı ı  v  inki af etdiyi  elf zonasının sah si azalır, 

balıqların kürü tökm k üçün çaylara keçm sin

ng l 

yaranır. Bu zonanın hidrometeoroloji rejimind   d   m nfi 

d yi iklikl r ba  verir. S viyy nin qalxdı ı hallarda da 

sahil zonasının sosial-iqtisadi h yatına külli miqdarda 

ziyan d yir, ekoloji 

rait pisl

ir, bataqlıqlar yaranır, 

evl r v  torpaqlar su altında qalır. S viyy nin bu 

qalxmasından Az rbaycana birba a d y n ziyanın 

miqdarı 2 milyard AB  dollarıdır. 

5.5. Az rbaycan torpaqlarının eroziyası

---