Muh?ndis ekologiyas? 11esas
Yüklə 3,46 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Biosferin sas xass l ri
- 1. Biosfer - m rk zl dirilmi sistemdir.
- 2. Biosfer – açıq sistemdir.
- 3. Biosfer – V. .Vernadskinin qeyd etdiyi kimi müt kkilliyi il xarakterik olan, öz-özünü t nziml y n bir sistemdir.
160
özünün “Yer üzü” kitabında (1909) biosferin ks t sirini görmür v onu Yer s thind ya ayan, zaman v m kan daxilind m hdud olan orqanizml r toplusu kimi t yin edirdi.
Yer qabı ının m l g lm sind canlı orqanizml rin böyük rolunu göst r n ilk bioloq J.B.Lamark (1744- 1829) olmu dur. O göst rirdi ki, Yer kür si s thind olan v onun qabı ını m l g tir n bütün madd l r canlı orqanizml rin h yat f aliyy tl rinin n tic sind yaranır. Botanika, t bi t ünaslıq, bitkil rin co rafiyası v dig r ba lıca bioloji elml rin v h mçinin d geoloji f nl rin inki afı il laq dar olaraq biosfer haqqında faktlar v fikirl r t dric n toplanma a ba landı. Bütövlükd biosferin d rk edilm si üçün vacib olan elmi bilikl r orqanizml rin traf mühitl qar ılıqlı laq
v münasib tl rini öyr n n ekologiya elminin meydana g lm si il ba lıdır. Biosfer mü yy n t bii sistemdir, onun mövcudlu u ilk növb d canlı orqanizml rin i tirakı il enerji v madd l rin dövretm si il ifad edilir.Biosfer atmosferin a a ı hiss sini, hidrosferin praktiki olaraq bütün hiss sini v litosferin üst hiss sini hat ed n, bütöv, aktiv v dinamiki sistem kimi Yer kür sind canlı h yatın yayıldı ı sah y deyilir. Biosferin yuxarı s rh ddi
161
troposferi hat edir v ozon t b q sin q d r olan m saf ni keçir, a a ı s rh di litosferin 2-3 km d rinliyini, okeanların is 1km d rinliyini hat edir. Biosferd canlı madd l rin fiziki-kimy vi v hd ti v orada ba ver n prosesl r haqqında n z riyy V. .Vernadski t r find n i l nib hazırlanmı dır. Canlı orqanizml rin c mi canlı madd adlanır. Biosfer Yer s thind h yatın ba lanması il birlikd meydana g lmi dir. Biosferin ya ı 3,6 - 3,8 milyard il, kütl si is 10 16 kq-dır. Biosferd s rb st oksigen yarandıqdan sonra bitki v heyvanların ya aması mümkün olmu dur. Ona gör d ümumi biologiya orqanizml ri bütün sah l rind n ba layaraq, biosfer s viyy sin d k öyr nir. Biosferd canlı orqanizml rin öyr nilm si bioloji qanunauy un- luqlara
saslanır. Süni raitd , su hövz l rind balıqların çoxaldılması da t bii mühit uy un aparılır. Orqanizmi hat ed n mühit pisl rs , onun çoxalması, böyüm v inki afı t dric n z ifl yib, m hv olar. Mühit insanlara da eyni t sir edir. Ona gör d b riyy t canlı orqanizml rin qorunması problemin böyük h miyy t verir, t bi t qay ı göst rir. Respublikamızda t bi tin mühafiz si ümumi dövl t h miyy ti k sb edir. Çünki halinin rifahı, m hz t bi tin mühafiz sind n asılıdır. 162
T bi tin mühafiz si dedikd : havanın, suyun, torpa ın, bitkinin, heyvan v insanın mühafiz si n z rd tutulur. Respublikamızda bitki v heyvanların qorunması üçün 12-d n çox qoruq mövcuddur. Bunlardan Zaqatala, Göy - Göl, irvan, Qızıla ac v s. qoruqları göst rm k olar. Hazırda Az rbaycanın "Qırmızı kitab"ı yaradılmı dır. Bu kitabda respublikamızda qorunan balıq, qu v m m li heyvanlar, bir sıra bitkil r daxil edilmi dir. T bi tin mühafiz si dünyada n aktual problem oldu u üçün T bi tin Mühafiz sinin Beyn lxalq ttifaqı (TMBI) yaradılmı dır. Bu ittifaqa dünyanın yüzd n çox dövl ti daxildir. T bi tin v h mçinin d biosferin mühafiz si problemi mühüm dövl t v b ri h miyy t malikdir. T bi ti qorumaq hamının borcudur.
Biosfer onu t kil ed n daha a a ı d r c li ekosisteml r kimi özün m xsus xass l r malikdir ki, bu da onun f aliyy tini, öz-özünü t nziml m sini, möhk m- liyini v dig r parametrl rini t min edir. Biosferin sas xass l rini n z rd n keçir k.
m rk zi hiss sind canlı orqanizml r (canlı madd ) durur. Bu xass V. .Vernadski t r find n h rt r fli
163
açıqlan-mı dır, lakin, t ssüfl r olsun ki, bu xass indiy q d r d insanlar t r find n qiym tl ndirilm mi dir: biosferin v ya onun hiss l rinin m rk zin ancaq bir canlı növü-insan (antroposentrizm) qoyulur.
onun mövcudlu u mümkün deyildir. Biosfer kosmik qüvv l rin, ilk növb d is Gün aktivliyinin t sirini öz üz rind hiss edir. Yer s thind v biosferd ba ver n bir çox hadis l r Gün aktivliyind n asılı olur. Ayrı-ayrı növl rin v ya populyasiyaların sayının k skin artması Gün aktivliyinin d yi m sinin n tic sind m l g lir. Gün
aktivliyi bir çox geoloji prosesl r (kataklizm, q zalar) v h m d insan c miyy tinin aktivliyin v ya onun ayrı-ayrı etnik qruplarına t sir göst rir.
xüsusiyy ti homeostaz adlanır v bunun da m nası homeostazın ilkin v ziyy t qayıtmaq qabiliyy ti v bir sıra mexanizml rin i dü m si say sind yaranmı h y can hallarının söndürülm si ba a dü ülür. Homeostatik mexanizml r sas n canlı madd , onun xüsusiyy tl ri v funksiyaları il baglıdır. Biosfer öz tarixi
Yüklə 3,46 Mb. Dostları ilə paylaş:
|