Qaynaqlar
Azərbaycan dastanları. IV cild. Bakı, 2005.
Babur 1987 – Babur Q.Z.M. Vekayi: Baburun hatıratı. II c. Ankara, 1987.
Dubrovin 1888 – Дубровин Н.Ф. История войны и владыцества русских на Кавказе. СПб., 1871-1888.
Yemelyanov 1983 – Емельянов Н.В. Сюжеты ранных типов якутских Олонхо. М., 1983.
Teymur 1991 – Əmir Teymurun vəsiyyətləri. Bakı, 1991.
Ru 1999 – Jean-Raul Roux. Altay Türklerinde Ölüm. İstanbul, 1999.
İslam ensiklopediyası 2014 – İslam Ansiklopedisi. 41 c., Ankara, 2014.
Yakut 1960 – Исторические предания и рассказы якутов. ч. I, М.-Л., 1960.
Kaşğarlı 1992 – Kaşğarlı M. Divanü Luğat-it-Türk. I c., Ankara, 1992.
Ksenefontov 1977 – Ксенофонтов Г.В. Эллейада: Материалы по мифологии и легендарной истории Якутов. М., 1977.
Bürhanəddin 1988 – Qazi Bürhanəddin. Divan. Bakı, 1988.
Qumilyov 1993 – Гумилев Л.Н. Хунну. СПб, 1993.
Meletinski – Мелетинский Е.М. О древнейшем типе героя в эпосе тюрко-монгольских народов Сибири (www.ruthenia.ru).
Ögel 1991 – Ögel B. Doğu Göktürkleri hakkında vesikalar ve notlar. Türk Tarih Kurumu, Belleten, sayı 81. Ankara, 1991.
Ögel 1995 – Ögel B. Türk kültür tarihine giriş, VI c. Ankara, 1995.
Ögel 1991 – Ögel. B Türk kültür tarihine giriş, VIII c. Ankara, 1991.
Rəcəbov - Məmmədov 1993 – Rəcəbov Ə., Məmmədov Y. Orxon-Yenisey abidələri. Bakı, 1993.
Moğolların gizli tarixi 1941 – Сокровенное Сказание. Юань Цао Би Ши. Москва-Ленинград, 1941.
Zigeti 1986 – Zigeti Z. Bilinmeyen İç Asya. Ankara, 1986.
Mao-Tsai 2006 – Ziu Mao-Tsai. Çin Kaynaklarına göre Doğu Türkleri. İstanbul, 2006.
MİLLİ MƏDƏNİYYƏT KONTEKSTİNDƏ
FOLKLOR VƏ DÖVLƏTÇİLİK
Sərxan Xavəri
rhkatiblik@rambler.ru
FOLKLORE AND STATEHOOD IN THE CONTEXT OF NATIONAL CULTURE
SUMMARY
In the article the problems of folklore and statehood are investigated from the culturological point of view. For bringing the clarity to the folklore and statehood in the context of national culture two perspectives are mainly determined.
-
The position and function of folklore in culture
-
The position and function of state in culture.
In the article such savings is noted that from the diachronic point of view the folklore is the part of national culture, its archetype, or inner layer which is called a traditional (ethnic) culture. At the same time folklore as the structure of culture reflects the same structure itself. But the statehood is the social institution including folklore based on the experience of self-forming of society and the political self-defense of the cultural system. From this point of view the folklore and statehood are equal relationships in the single aspect in the context of national culture. From the other side the statehood as one of the main political institutions of culture includes folklore as the important element of cultural system being projection to folklore. The political cultural tradition ─ statehood expressing the totality of habits, skills, values dealing with the state establishment and management is an oral tradition. Thus, the skill and experience dealing with the statehood as habits, other skills based on the experience which the ethnos is gained included to the semantic structure of folklore. In the article the structure of folklore and statehood relations is investigated on the base of ancient Turkish texts and Azerbaijani folklore examples.
ФОЛЬКЛОР И ГОСУДАРСТВЕННОСТЬ В КОНТЕКСТЕ НАЦИОНАЛЬНОЙ КУЛЬТУРЫ
РЕЗЮМЕ
В статье исследуется проблема фольклора и государственности в аспекте культурологии. Для разъяснения проблемы фольклора и государственности в контексте национальной культуры в основном определяются два направления:
1. Место и функции фольклора в культуре;
2. Место и функции государства в культуре.
В статье выдвигается такое предположение что, в диахроническом аспекте фольклор - составная часть национальной культуры, его архетип, или же нижний слой, называемый традиционной (этнической) культурой. Фольклор, входящий в структуру культуры, в то же время обладает способностью отражения этой структуры. Государственность же, является социальным учреждением (институтом) национальной системы (которая также охватывает и фольклор), основывающимся на практику политического самовыражения и самоформирования общества. В этом аспекте фольклор и государственность в национальной культуре, обладают равноправными отношениями на одной плоскости. С другой стороны, государственность, являясь основным политическим учреждением культуры, как важный элемент культурной системы (проецирующий в фольклор) также входит в фольклор. Государственность – т.е. традиция политической культуры, выражающая в себе навыки, знания, ценности, связанные с созданием и управлением государства также является устной традицией.
Таким образом, как и все остальные знания и навыки, основывающиеся и полученные практической деятельностью этноса, знания и практика, связанные с государственностью, с этой точки зрения, входят в семантическую структуру фольклора. В статье структура отношений фольклора и государственности анализируется на основе древнетюркских текстов и Азербайджанских фольклорных образцов.
1. Etnik və milli mədəniyyət münasibətləri kontekstində
“folklor və dövlətçilik” probleminin elmi və ictimai əhəmiyyəti
"Folklor və dövlətçilik" istər sırf nəzəri, istərsə də ictimai baxımdan xüsusi aktuallıq kəsb edən elmi problem kimi bu və digər aspektləri ilə milli ictimai-humanitar elmi düşüncədə, təxminən, ötən əsrin 70-80-ci illərindən aktivləşməyə başlamışdır. Bu da həmin dövrdə ümumən Azərbaycan milli mədəniyyətində müşahidə olunan yeni kulturoloji proseslərin və ictimai təfəkkürdəki dəyişikliklərin nəticəsi idi. Və hesab edirik ki, mövzunun elmi və milli-ictimai baxımdan aktuallığını şərtləndirən amillər də həmin dövr Azərbaycan milli mədəniyyətində baş verən bu kulturoloji proseslər kontekstində dəyərləndirilməlidir.
Həmin dövrdə Azərbaycan milli mədəniyyəti özünün keyfiyyətcə yeni mərhələsinə qədəm qoyur. Bu gündən baxarkən ötən əsrin 60-80-ci illəri Azərbaycan mədəniyyətinin etnik-mədəni sistem xarakteri, bu sistemin (alt sistemləri statusundakı) subkulturalarının vahid tənzimləyici mədəni paradiqma (əsasən etnik mədəniyyət) ətrafında mükəmməl təşkili, fərqli mədəni istiqamətlər arasında qarşılıqlı etnokulturoloji əlaqələr, bu istiqamətləri şərtləndirən ideya-estetik mənbələr, onun təşəkkül və formalaşma meyilləri... bütün konturları ilə aydın görünür. Bizim qənaətimizə görə, həmin tarixi mərhələdə Azərbaycan mədəniyyətinin sistem bütövlüyünü təmin edən başlıca amil ənənəvi etnik mədəniyyətin, folklor təfəkkürünün bu proseslərdə əsas tənzimləyici parametr kimi iştirakı idi. Belə ki, həmin tarixi mərhələdə milli mədəniyyətin Qərbin müxtəlif mədəni-mənəvi və ictimai-intellektual tendensiyalarına çevik reaksiyası, həm də bu reaksiyaların estetik baxımdan kifayət qədər professional səviyyədə baş verməsi onunla şərtlənirdi ki, Azərbaycan mədəniyyəti bu proseslərə əsrlər boyunca kifayət qədər dəqiq müəyyənləşmiş, “milli zamanla” cilalanmış folklor təfəkkürü ilə daxil olurdu. Bu mərhələdə milli mədəniyyət folklor təfəkkürünü yeni məzmunda həzm edərək Avropa mədəni ənənələri ilə sintez edir. Milli mədəniyyətdə folklor yaddaşına əsaslanan yaradıcılıq istiqamətləri mədəni hərəkat səviyyəsinə qalxır… Elə hakim ideologiyaya qarşı epizodik müxalifətçilik əhvali-ruhiyyəsi fonunda dövlət müstəqilliyinin bərpası ideyası da həmin illərdə məhz folklor təfəkkürünün fəal iştirakı ilə yaranır. Və doxsanıncı illərə doğru milli azadlıq hərəkatı da tədricən milli düşüncə sisteminin genetik əsasında dayanan folklor düşüncəsinin fəal iştirakı ilə hazırlanır.
Milli-ictimai təfəkkürdə baş verən bu proseslər fonunda ictimai və humanitar elmlərdə də bir sıra sosial, mədəni, ideoloji, hüquqi, tarixi problemlərin, həmçinin milli özünüifadənin göstəricisi olan folklorun, ədəbiyyatın, incəsənətin digər növlərinin dövlətçilik təcrübəsi və ideologiyası işığında araşdırılması tendensiyası nəzərə çarpacaq dərəcədə aktivləşməyə başlayır. Bu tendensiya Azərbaycan xalqı öz dövlət müstəqilliyini əldə etdikdən sonra da yüksələn xətt üzrə davam edərək humanitar elmi düşüncədə öz dominant mövqeyini bu günə qədər qoruyub saxlamışdır.
Şərti olaraq «mental kosmos» adlandırıla bilən xalqın milli özünütəşkilində daim təkrarlanan, müxtəlif kombinasiyalarda ritmləşən elə dəyişməz struktur unuversumları, etnik davranışın elə qəlib strukturları vardır ki, milli dövlətçilik ideologiyasının elmi əsaslarla hazırlanması üçün o strukturlar geniş tədqiq olunmalıdır. Və həmin qəlib-modellər xalqın folklorunda qorunub saxlanılmışdır.
Məlumdur ki, əski mədəniyyətlərdə hər hansı bir ideyanın kütləvi olaraq aşılanmasında, ictimai rəyin formalaşmasında kollektiv yaddaşa əsaslanan folklor yeganə sosial təsisat olmuşdur. Bu günün özündə belə folklor funksional imkanlarını reallaşdırma effektivliyinə görə qeyri-adi bir intensivliyə və miqyaslılığa malikdir. Folklorun funksionallıq imkanları ilk növbədə onunla şərtlənir ki, o yazı mədəniyyətindən fərqli olaraq, özünü kollektiv yaddaşın hazır qəlibləri əsasında reallaşdırır və buna görə də informativ siqnalların göndərilməsi ilə sosial inteqrativ sahənin yaranmasına daha çevik nail olur.
Bu mənada kollektiv yaddaş mexanizmlərinə əsaslanan folklor, onun müvafiq janrları bütün digər xüsusiyyətlərlə yanaşı, xalqın dövlətçilik təfəkkürünün həm yaranma və formalaşma arealı, həm də yaranmış təcrübənin qorunduğu fonddur. Buna görə də Azərbaycan folklor nümunələri, xüsusən epik folklor mətnləri xalqımızın dövlətçilik ənənələrini də özündə mükəmməl şəkildə ehtiva edir.
Lakin nə folklorşünaslığın özü, nə də tarix, fəlsəfə, arxeologiya, etnoqrafiya ayrılıqda götürülən elm sahəsi kimi həmin ənənə modellərini mükəmməl müəyyənləşdirmək qüdrətində deyil. Dövlətçilik ideologiyasının etnik-milli dəyərlər hesabına gücləndirilməsi, həmçinin Azərbaycanın perspektiv ideoloji inkişafının proqnozlaşdırılması və ssenariləşdirilməsi baxımından bu modellərin məhz multidissiplinar və kulturoloji olaraq araşdırılması zəruridir.
Bu baxımdan müasir mərhələdə folklorun dövlətçilik ideologiyasının formalaşmasında yeri və rolunun araşdırılması müstəsna əhəmiyyət daşıyır.
Beləliklə, Azərbaycan milli mədəniyyəti kontekstində folklor və dövlətçilik münasibətlərinin elmi təhlilin predmetinə çevrilməsi iki aspektdən xüsusi əhəmiyyət daşıyır:
Birinci aspekt, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycanın toplum olaraq müasir mürəkkəb sosial-mədəni, siyasi və geosiyasi şərtlər daxilində optimal və perspektivli ideoloji sistem yaratmaq zərurəti ilə əlaqəlidir.
Tarixi təcrübə sübut edir ki, dövlətçilik ideologiyası millətin özünüdərk aktı olaraq, adətən, milli mövcudluğa təhlükə yaranan anlarda daha aktuallaşır və etnik-milli tərəqqinin intibahını şərtləndirir. Bu mənada son illərdə müxtəlif səviyyələrdə dövlətçlik təfəkkürünə dönüş, milli ideoloji axtarışlar, hər şeydən əvvəl, milli intibah axtarışlarından xəbər verir. Sivil xalqların tarixində milli ideyanın konseptuallaşması, ideologiyanın yaranması bir tərəfdən milli-mənəvi yüksəlişin zirvə məramı, intibah yekunudursa, digər tərəfdən növbəti yeni sosial tərəqqinin etibarlı və möhtəşəm təməlidir.
İkinci aspekt Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini bərpa etməsinin qloballaşma prosesinin sürətlənməsi dövrünə təsadüf etməsi ilə bağlıdır. Hazırda hər bir xalqın öz milli identikliyini qoruması, kənar dəyərlərin milli-mənəvi dəyərləri sıxışdırmasına yol verilməməsi əsas vəzifələrdən biri kimi qəbul edilir.
Bu iki aspektin bir-biri ilə sıx bağlılığı müstəvisində "folklor və dövlətçilik" probleminin öyrənilməsi, milli ideologiyanın formalaşmasında folklorun rolu məsələsi xüsusi aktuallıq kəsb edir.
Əslində, son illərdə humanitar elmi düşüncədə və ictimai fəaliyyət sahələrində xalqın folklorunda yaşayan dəyərlərə total bir dönüş tarixi zərurətdən doğaraq Azərbaycan milli mədəniyyətinin öz əsasında dayanan etnik mədəniyyətə intensiv qayıdış aktıdır.
Normativləşmiş kulturoloji yanaşmaya görə, etnik mədəniyyət özündə etnik yaşama, əsasən əmək və məişət sferalarına aid olan əvvəlki nəsillərin ənənələrini daşıyır. Onun spesifik xüsusiyyətləri folklorda ənənəvi mətbəx və geyim mədəniyyətində, peşə və sənət sahələrində, xalq təbabətində və s. özünü göstərir. Əksər hallarda bu mədəniyyət şifahi xarakter daşıyır, sonra tədricən yazılı mədəniyyətə çevrilir. Etnik mədəniyyətin müəyyənlik keyfiyyəti əhəmiyyətli dərəcədə təbii mühitlə şərtlənir. Onda xalqın əsrlərdən bəri toplanmış həyat təcrübəsi, mifoloji görüşləri, inanc sistemi və təbii şərtlər daxilində formalaşmış təsərrüfat həyatı əks olunur. Konservatizm, varislik və ənənəvilik etnik mədəniyyətin əsas əlamətləridir. Müasir günümüzdə etnik mədəniyyətin bir sıra detalları bəzi xalqları xarakterizə edən emblem və simvollara çevrilmişdir. Məsələn, müasir qloballaşma şəraitində belə samovar rusların, damalı şalvar şotlandların, kələmli sosiska almanların, spagetti italyanların "etnik yarlığı", "milli emblemi" funksiyasını daşıyır.
Diaxron baxış bucağından yanaşdıqda etnik mədəniyyət milli mədəniyyətin ilkin səviyyəsidir.
Milli mədəniyyət isə daha çox yazı mədəniyyəti və təhsil əsasında zənginləşir. Bu zənginləşmə də ədəbiyyatda və incəsənətdə, elmdə və fəlsəfədə, cəmiyyətin sosil-siyasi və texnoloji inkişafında əks olunur. Milli mədəniyyətin ən diqqətəlayiq nailiyyətləri həmin xalqın ən istedadlı nümayəndələrinin, maarifpərvər şəxslərinin, bir sözlə, elitasının yarıdıcılıq məhsullarıdır. Bu mənada milli mədəniyyət daha çox intellektualların dünyagörüşündə əks olunur. Güclü milli mədəniyyəti olan xalqın güclü intellektual potensialı, ziyalı elitası olmalıdır. Başqa sözlə ifadə etsək, milli mədəniyyətin mükəmməllik indikatorlarından biri milli elitadır. Lakin bütün hallarda milli mədəniyyətin əsas bazisi etnik mədəniyyətdir. Milli mədəniyyətin nümayəndələri olan yazıçılar etnik mədəniyyətdən obraz və süjetlər, bəstəkarlar melodiya və ritmlər, arxitektorlar tikinti üslubları, siyasətçilər xalqın psixologiyasına uyğun idarəçilik texnologiyaları və s. əxz edirlər.
Milli mədəniyyətlə etnik mədəniyyət arasındakı münasibətlər olduqca mürəkkəb, bəzi hallarda ziddiyyətlidir. Mühafizə olunan ənənələrin bəziləri müasir yaşam normalarına cavab verməsə belə, etnik mədəniyyət daim arxaikliyi konservasiya etməyə meyillidir. Daha çox qapalı sistem xarakteri kəsb edən etnik mədəniyyət istənilən dəyişmə və yeniliyə yaddır.
Milli mədəniyyət isə daim dəyişmə və yeniləşmədədir. O, digər mədəniyyətlərlə kontakta can atır, onların nailiyyətləri ilə özünü zənginləşdirir. Əgər etnik mədəniyyət lokal, yerli, hətta ayrıca bir qrupa məxsus məişət özəlliklərini, davranış xüsusiyyətlərini və s. qoruyub saxlamağa çalışırsa, milli mədəniyyət onlar arasındakı fərqin sürətlə aradan qaldırılmasına meyillidir.
Etnik mədəniyyətdə topluma məxsus şəxsin fərdi avtonomluğu formal xarakter daşıyır. Burada etnik toplum, kollektiv özü ayrıca bir fərd statusundadır. Obrazlı ifadə etsək, burada mədəniyyətin dili ilə danışan kollektivdir. Milli mədəniyyətdə isə "danışan" məhz milli mədəniyyət nümayəndələrinin özüdür. Onlar öz fərdi personaları ilə mənsub olduqları mədəniyyətin təmsilçiləri statusundadır.
Milli mədəniyyətin açıq sistem xarakterinə malik olmasından irəli gəlir ki, qloballaşma şəraitində o, digər mədəni sistemlər tərəfindən udulmaq riski ilə üz-üzədir. Və bu riskin önlənməsinin, kənar təsirlərə qarşı immuniteti artırmağın yeganə yolu etnik mədəniyyətlə daim təmasda olmaqdır. Burada ən böyük paradoksallıq həm də ondan ibarətdir ki, milli mədəniyyət özünü kosmopolit qeyri-müəyyən fəzada deyil, məhz mənsub olduğu etnik mədəniyyət müstəvisində dərk etdikdə etnos, millət anlayışından bəşəriyyət, məhəllə, region anlayışından isə planet, kosmos anlayışına da keçə bilir. Bu halda onun struktur bütövlüyündə istənilən sosial-mədəni, siyasi, etnik, mənəvi-əxlaqi fərqliliklər bütöv bir tamın ayrı-ayrı fraqmentləri kimi qəbul edilə bilir.
Beləliklə, XX əsr boyu Azərbaycan milli mədəniyyətinin müntəzəm olaraq folklora müraciəti mədəniyyətin öz daxilində gedən özünüqoruma, immun sisteminin gücləndirilməsi, milli identikliyin mühafizəsi kimi amillərin təsiri ilə baş vermişdir. Bu proses bu gün də milli mədəniyyətimizdə olduqca aydın bir şəkildə müşahidə olunmaqdadır. Həm də bir məsələni xüsusilə vurğulamaq lazımdır ki, müxtəlif tarixi mərhələlərdə milli mədəniyyətin etnik mədəniyyətə müraciətində həmin tarixi şəraitin ortaya qoyduğu zərurətə uyğun olaraq fərqli yanaşmalar özünü göstərir. Məsələn, XX əsrin əvvəllərində ümummilli faciə səviyyəsində dərk olunan milli süstlük və cəhaləti, sosial-ictimai və mənəvi-əxlaqi neqativləri xalqın özünün anladığı dildə tənqid etmək, son nəticədə ümummilli oyanışa nail olmaq zərurəti milli mədəniyyətin nümayəndəsi Cəlil Məmmədquluzadənin timsalında etnik mədəniyyətin triksterik obrazı Molla Nəsrəddinə müraciəti zərurətə çevirmişdir. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ictimai şüurunda "Molla Nəsrəddin" fenomeni milli mədəniyyətin etnik mədəniyyət potensiyasını yeni şəraitdə aktivləşdirmək baxımından olduqca maraqlı faktdır. Və yaxud ötən əsrin altmışıncı illərində etnik-milli oyanış, milli azadlıq hərəkatı ideyaları milli mədəniyyətin növbəti görkəmli nümayəndəsi yazıçı Anarın yaradıcılığı timsalında qəhrəmanlıq dastanı olan "Kitabi-Dədə Qorqud"u ictimai-mədəni səviyyədə fokuslaşdırmışdır. Milli və etnik mədəniyyətlər arasında münasibətlərə aid bu tipli nümunələrin sayını kifayət qədər artırmaq mümkündür.
Bu kontekstə ötən əsrin ortalarından elmi və ictimai fikirdə "folklor və dövlətçilik" mövzusunun aktuallaşması sırf elmi sifariş olmaqla yanaşı, həm də milli-ictimai sifarişdir. Hazırda isə bu istiqamətdəki tədqiqatlar qloballaşma şəraitində öz dövlət müstəqilliyinin kövrək addımlarını atan bir xalqın ziyalılarının, milli mədəniyyət daşıyıcılarının etnik mədəniyyət potensialı hesabına müstəqil dövlətçiliyə elmi-ideoloji dəstək aktıdır.
2. Mədəniyyət kontekstində folklor və dövlətçilik:
problemin ümumnəzəri aspektlərinə dair
Hər bir xalqın, etnosun inkişaf tarixində dövlətçilik ənənələri, hər şeydən əvvəl, həmin xalqın tarixən əldə etdiyi yüksək mədəni inkişaf səviyyəsinin göstəricisidir. Belə ki, kulturoloji yanaşmaya görə, etnik toplumun özünütəşkil modeli kimi dövlət quruculuğu, onun müxtəlif sosial təsisatlarının təşkili səviyyələri ən geniş mənada məhz mədəniyyət hadisəsidir. XX əsrin ən məşhur sosioloqlarından hesab olunan Frensis Fukuyamanın yanaşmasına görə, planetar miqyasda konfliktlərin əsas mənbəyi kimi görünməsinə baxmayaraq, bəşər sivilizasiyasının ən qədim institutlarından olan dövlət Tomas Qobssun ölkə daxilində "hamının hamıya qarşı müharibəsi" adlandırdığı xaos rejimindən qurtulmaq yolunda əldə edilmiş ən unikal təsisatdır (Фукуяма 2006: 6).
Sosial özünütəşkil modeli kimi tarix səhnəsində dövlətin meydana gəlməsi, hər şeydən əvvəl, onu yaradan etnosun malik olduğu mükəmməl dövlətçilik təfəkküründən qaynaqlanır. Bu yolun başlanğıcı öz start məqamını həmişə və hər bir şeydə olduğu kimi, yenə də məhz İdeyadan - xalqın milli dövlətçilik təfəkküründən götürür. Dövlətin İdeyanın törəməsi olması barədə Platon təklif edirdi ki, ... gəlin polis (dövlət mənasında) ideyasını irəli sürək. Əslində, bu ideya Platonun onu ifadə etdiyi dövrə qədər də mövcud idi. Onun yunan gerçəkliyində konkret məzmun kəsb etməsi “polis ideyası”nda həyata keçdi. Dövlətçilik bir ideya hadisəsi olaraq (buna milli dövlət obrazı da demək olar) öz növbəsində uzun əsrlər ərzində xalqın təfəkküründə, kollektiv etnik yaddaşda yaranıb formalaşır, funksional imkanları ilə tədricən tayfanı, qəbiləni, qəbilə birliyini, xalqı, milləti vahid sosial struktur – dövlət daxilində təmərküzləşən passionar gücə çevirir. Deməli, "folklor və dövlətçilik" probleminin ümummədəniyyət kontekstində dəyərləndirilməsi ilk növbədə bu problemə kollektiv düşüncə anlayışı kontekstində baxışı zəruri edir.
Xalq düşüncəsinin əsas müəyyənlik keyfiyyəti ilə bağlı xüsusiyyətlər onun kollektiv reallığa aid olması, etnik səviyyədə universallığıdır. Xalq düşüncəsi daim dinamikada olan, lakin buna baxmayaraq arxetiplərlə bağlı obraz, süjet və motivləri metaforik qaydada qoruyan, zamanın axınında onların sabitliyini təmin edən, kollektiv səviyyədə universallığını təsdiqləyən bir anlayışdır. Kollektiv yaddaş dövlətin yaranmasında və formalaşmasında ona görə mühüm rol oynayır ki, o, toplumun ayrı-ayrı fərdlərinin vahid sosial-siyasi struktur daxilində eyni məqsədə doğru hərəkət etməsi, müəyyən bir ideya ətrafında birləşməsi üçün mənəvi universallaşmanı təmin edir. Başqa sözlə ifadə etsək, kollektiv yaddaşın eyni mexanizmləri əsasında düşünən toplumun fərdləri dövlət aparatı tərəfindən asan idarə oluna bilən sosiuma çevrilir. Əski cəmiyyətlərdə folklorun həyata keçirdiyi bu missiyanı müasir mərhələdə dövlət ideologiyası yerinə yetirir. Kollektiv yaddaşın dövlətin idarə olunmasında belə mühüm rolu Karl Qustav Yunqun "kollektiv qeyri-şüuri" anlayışı ilə üst-üstə düşür. K.Q.Yunqa görə, qeyri-şüurinin fərdi səviyyəsindən başqa şəxsi təcrübəyə əsaslanmayan digər bir mühüm səviyyəsi də vardır. O, həmin səviyyəni irsi olana aid edir. Məhz bu daha dərin səviyyə kollektiv qeyri-şüuridir. K.Q.Yunq yazır: “Mən “kollektiv” sözünü ona görə seçdim ki, bu, fərdi qeyri-şüuri deyil. Yəni o, fərdi psixikanın əksinə olaraq hər yerdə və bütün fərdlərdə cum grano salis (“bir damcı” dəyişikliklərlə) fəaliyyətin eyni üsulları və elementlərinə malikdir. Başqa sözlə, bütün insanlarda o, özünə identikdir və bunun sayəsində hər bir fərddə mövcud olan fövqəlfərdi təbiətin psixi əsasını təşkil edir”( Юнг 1997: 249).
Folklor kollektiv yaddaşa əsaslandığı kimi, həmçinin kollektiv qeyri-şüuriyə də əsaslanır. İstər ayrılıqda götürülən hər hansı bir xalqın folkloru, istərsə də dünyanın müxtəlif xalqlarının etnik mədəniyyətinin müqayisəsi kontekstində heyrətamiz dərəcədə obraz, süjet və motiv analogiyalarını, folklorda müşahidə edilən universallıq fenomenini anlamaq üçün Yunqun "kollektiv qeyri-şüuri" anlayışı olduqca dəqiq bir açar vermiş olur. Bu baxımdan son dövrlər Azərbaycan folklorşünaslığında bu istiqamətdə müşahidə olunan araşdırma tendensiyalarını da alqışlamaq lazımdır. Bizi isə bu araşdırma kontekstində folklorun əsaslandığı "kollektiv yaddaş" və "kollektiv qeyri-şüuri"nin dövlətçilik ənənələrinin formalaşmasındakı rolu daha çox maraqlandırır. Yunqun misal gətirdiyimiz mülahizəsindən aydın olur ki, insan psixikasının dərinliklərində müşahidə olunan "kollektiv qeyri-şüuri" yalnız dövlətin yaranmasında, formalaşmasında deyil, digər sosial təsisatların inkişafında da mühüm rol oynayır.
Folklor və dövlətçilik probleminə aydınlıq gətirmək üçün ilk növbədə aşağıdakı məsələlər bir-biri ilə qarşılıqlı müqayisədə müəyyənləşdirilməlidir:
1. Folklorun mədəniyyətdə yeri və funksiyası;
2. Dövlətin mədəniyyətdə yeri və funksiyası.
İstər sosial, istər kulturoloji, istərsə də, sosiokulturoloji baxımdan özü-özlüyündə mürəkkəb problem olan folklor və dövlətçilik münasibətlərinin milli mədəniyyət kontekstində tədqiqi bu mürəkkəbliyi bir az da artırmış olur. Belə ki, folklor bir tərəfdən milli mədəniyyətin tərkib hissəsidir. Diaxron baxımdan onun arxetipidir, yaxud da ənənəvi mədəniyyət adlandırılan alt layıdır, hətta onun milli müəyyənliyini şərtləndirən, struktur bütövlüyünü qoruyub saxlayan "etnik nüvə"dir. "Folklor qədim mədəniyyət mənasında da başa düşülür... İbtidai mədəniyyət profan potensialına görə sonrakı təzahür imkanlarının məcmusunu özündə ehtiva edir. Yəni o, özünün ən sadə, bəsit və ibtidai formasında belə kifayət qədər yüksək və özündən sonrakı inkişafın bütün potensialını nüvəsində yerləşdirən, açıldıqca açılan, genişləndikcə genişlənən və heç zaman özünün ilkin başlanğıcındakı kod, məlumat və sxem səviyyələrindən heç olmazsa biri ilə genetik struktur əlaqəsini itirməyən, davamlı, fasiləsiz və mürəkkəb sistemdir" (Xəlil 2010: 12).
Sinxron baxış bucağından folklor müasir mədəniyyətimizin digər elementləri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan, ümumxalq yaddaşında, hətta müasir imformasiya kommunikasiya texnologiyalarında, internetdə canlı olaraq yaşamını davam etdirən mədəni institutdur. Bundan əlavə, folklor bir yaddaş layı kimi mədəniyyətin bütün mənalı elementlərini özündə birləşdirən bir qatdır. Bir az başqa cür ifadə etsək, folklor daxil olduğu mədəniyyət sistemini proyeksiyalama ilə həm də "öz içinə" daxil edir. Dövlətçilik isə folklorun da daxil olduğu mədəni sistemin siyasi özünüifadəyə və cəmiyyətin özünütəşkil təcrübəsinə əsaslanan mühüm laylarından biridir. Bu baxış bucağından milli mədəniyyət kontekstində folklor və dövlətçilik vahid müstəvi üzərində bərabərhüquqlu münasibətdədirlər. Amma digər tərəfdən mədəniyyətin əsas siyasi laylarından olan dövlətçilik folklorun öz içinə proyeksiya etdiyi mədəni sistemin mühüm elementi kimi həm də folklora daxildir.
Folklorun ən mühüm müəyyənlik keyfiyyəti onun şifahi ənənə olması, yaxud da şifahi ənənə əsasında yaranmasıdır. Dövlət quruculuğu və idarəçiliyi ilə bağlı vərdişlərin, biliklərin, dəyərlərin məcmusunu özündə ifadə edən siyasi mədəniyyət ənənəsi – dövlətçilik əsasən şifahi ənənədir, yaxud şifahi ənənəyə söykənir. Məsələn, qədim türklərdə dövlət idarəçiliyi ənənələrini özündə əks etdirən "törə", daha sonralar "yasa" nəsildən-nəsilə şifahi ənənə vasitəsilə ötürülmüşdür. Bu barədə Abdulqadir İnan yazır: "Əski türklərdə qanun mənasına gələn yasa (yasaq) termini moğol istilasından sonra islam tarix və etnoqrafiya ədəbiyyatına girmiş və çox yayılmış termindir. Göy türklər, xaqanlılar və səlcuqluların qanun və nizamı ifadə edən törü-türə termininin yerini tutmuşdur. "Yasa" mənşəyi baxımından, şübhəsiz ki, türk sözüdür.... Yasa əski türk xaqanlıqlarında qüvvədə olan və şifahi olaraq nəsildən nəsilə keçən "törü" və qaydalardan başqa bir şey olmamışdır" (İnan 1998: 222).
Deməli, etnosun əldə etdiyi təcrübəyə əsaslanan bütün digər biliklər, vərdişlər kimi dövlətçiliklə bağlı bilik və təcrübə də bu mənada folklor adlanan universumdan kənarda deyildir, onun semantik strukturuna daxildir.
Folklor və dövlətçilik münasibətlərinin mürəkkəb qatbaqat strukturu məhz buradan irəli gəlir.
Milli filoloji və folklorşünaslıq elmimizdə "folklor və dövlətçilik" problemi daha çox folklor nümunələrində dövlətçiliklə bağlı süjetlərin, obrazların, motivlərin, hətta bir çox simvolların təhlilə cəlb edilməsi kimi başa düşülmüşdür. Başqa sözlə, bu problem nümunələri qarşıya qoyub oradakı dövlətçiliklə bağlı əlamətlərin seçilməsi və tarixdən salınan işıqda təhlil edilməsi kimi başa düşülür. Olduqca zəruri olan bu istiqamət problemin yalnız bir aspektidir. Çünki etnosun bütün digər sahələrlə bağlı təcrübələri kimi, dövlətçilik təcrübəsi də folklorda qorunub saxlanılır. Zatən saxlanılacaq başqa bir fond da yoxdur. Buna görə də istənilən xalqın folkloru həmin xalqın tarixi-etnoqrafik detalları, tarixən mənsub olduğu dövlətlərin simvol və atributları ilə zəngindir. Amma məsələyə digər bir aspektdən də yanaşmaq mümkündür: folklor həm də dövlətçiliklə bağlı təcrübəni yaradan sosial-mədəni “təsisatdır” (sistemdir). Yəni dövlətçiliyin mühüm şərtlərindən olan sosial strukturlaşmanın akkumilyasiyası elə folklor hesabına baş verir. Dövlətçiliklə bağlı ənənələr onun akkumilyativ enerjisi, cəmiyyətin təşkilinə funksional təsiri hesabına yaranır, yaranan təcrübə məhz onda toplanaraq təcrübəya çevrilir. Təcrübə yenidən reallaşaraq daha ali mərhələdə dövlətin yaranmasında iştirak edir. Yəni folklor dövlətçilik ənənələrini yaradır, yaratdıqlarını özünə yığır, yığdığı hesabına yenidən yaradır. Əgər biz folklordan yalnız yaddaş bankı kimi bəhs edib onda konservasiya olunmuş hazır təcrübənin izlənilməsi və təhlili ilə məşğul olsaq, onda milli dövlətçilikdə folklorun mühüm funksionallıq keyfiyyəti tədqiqatdan kənarda qalmış olacaq. Qeyd etdiklərimizin ən sadə formulu "folklor dövlət yaradır" şəklində ifadə oluna bilər.
Bizim hazırkı yanaşmada milli mədəniyyət kontekst, folklor və dövlətçilik isə tekst statusundadır. Halbuki heç bir elmi prinsip pozulmadan bu, tamamilə əksinə də ola bilər. Yəni milli mədəniyyəti və ya dövlətçiliyi folklorun, yaxud da folklorun özünün dövlətçiliyin ümumi kontekstində tədqiqi də heç bir elmi prinsipin pozulması demək olmazdı. İlk növbədə ona görə ki, folklor da, milli mədəniyyət də, dövlətçilik də nə ayrılıqda götürülən kulturoloji, nə də ayrılıqda götürülən sosioloji anlayışlar olaraq deyil, sosiokulturoloji anlayış olaraq bütövlükdə cəmiyyətin sosial tərəqqisi prosesində əldə edilən elə təsisatları ifadə edir ki, həmin sosial-mədəni institutlar milli və etnik olub-olmamasından asılı olmayaraq, elə cəmiyyət adlanan bütövün müəyyənlik keyfiyyətini, mahiyyətini ifadə edir.
Problemin elmi qoyuluş prinsipinə müvafiq olaraq ilk növbədə kontekstə – mədəniyyət anlayışına diqqət edək.
Kulturologiyada mədəniyyət haqqında mövcud olan çoxlu sayda fikir və mülahizələr əsasən dörd yanaşma istiqamətində bloklaşır:
1. fəlsəfi;
2. antropoloji;
3. sosioloji;
4. inteqralist.
Məqalədə qoyulan problemin düzgün araşdırılması baxımından problemə hər bir yanaşma üzrə dörd parametr boyunca nəzər salmaq məqsədəuyğundur:
1. tərifi;
2. mühüm əlaməti;
3. strukturu;
4. funksiyası.
Dostları ilə paylaş: |