Mundarija

32-§. JADIDLAR, ULARNING DASTURIY MAQSADI VA VAZIFALARI

Jadidlar mafkurasi

Milliy g`oya xalqni birlashtiruvchi asosiy kuchdir. U milliy g`ayrat-shijoatni va o`z mamlakatiga muhabbatni alanga oldiradigan uchqundir. Milliy birlik g`oyasi xalq ongida qaror topadi hamda umummilliy manfaatlarga bo`ysunish va ularni ro`yobga chiqarish uchun kurashish zarurligi to`g`risida tushunchani uyg`otadi. Milliy g`oya milliy iftixor va milliy qadr-qimmat tuyg`usini uyg`otadi. San'at, she'riyat, adabiyot va musiqa g`oyaga xalq ijodi ruhini baxsh etadi, milliy g`oyani umumxalq ongiga aylantiruvchi ma'naviy yuksalishni yuzaga keltiradi.

o`rta Osiyoda milliy g`oya uchun kurash ma'rifatchilik, madaniyatni rivojlantirish, milliy qadriyatlar hamda an'analarni saqlab qolish shaklida namoyon bo`ldi va bu harakat jadidchilik nomini oldi. "Jadid" arabcha so`z bo`lib, "yangi usul" ma'nosini anglatadi. Jadidlar "tovushli usul"ni qo`llashdi, bunda alifboning har bir harfiga muayyan tovush muvofiq kelgan bo`lib, shu tufavli o`zlashtirish tezligi ancha oshar edi.

Rossiya imperiyasi amaldorlari va mahalliy hukmdorlar zulmi ostida ikki yoqlama ezilgan Turkiston aholisining og`ir ijtimoiy-siyosiy ahvoli, madaniy va iqtisodiy jihatdan qoloqligi, mazkur ahvoldan qutilish yo`llarini izlash jadidlar faoliyatining asosiy harakatlantjruvchi omili bo`ldi.

Ma`rifatchilik g`oyalari va jadidlar

o`rta Osiyoda jadidlar harakatini rivojlantirishda Istambulda ta'lim olgan, siyosat va jamoat arbobi Istnoil G`aspirali Bey (1851-1914) katta rol o`ynadi.' Sharq tillari va sharq adabiyotini yaxshi bilgan iqtidorli g`aspirali Bey Osiyoning musulmon mamlakatlarini modernizatsiya qilishga, ularning madaniy saviyasini oshirishga, iqtisodiy va madaniy jihatdan rivojlanishiga xalal berib kelayotgan taqiqlarni bartaraf etishga intildiJ U Buxoroga kelib, amir Sulton Ahad bilan uchrashdi va unga o`qitishning yangi usulidan foydalangan holda, islom bilan bir qatorda dunyoviy fanlar — geografiya, tarix, matematika ham o`qitiladigan qator maktablar ochishni taklif qildi. Biroq amir g`aspirali Beyning bu taklifini qo`llab quvvatlamadi.

Savdo munosabatlarining rivojlanishi natijasida ko`plab davlat muassasalari xodimlariga va maktab o`qituvchilariga talab oshdi. Jadidchilik tez orada butun o`rta Osiyo hududida keng islohotchilik harakatiga aylandi. U dastawal madaniy-ma'rifiy harakat sifatida rivojlandi va uning bosh maqsadi xalqning madaniy saviyasini yuksaltirish yo`llaridan biri bo`lgan ma'rifatchilik edi. Ma'rifatchilik XVIII—XIX asrlarda yuzaga kelgan, bashariyat boshiga tushadigan ofatning haqiqiy sabablari jaholat, madaniyatsizlik va diniy mutaassiblik deb hisoblaydigan e'tiqodga asoslangan g`oyaviy oqimdir.f Ma'rifatparvarlar inson erkinligi va fuqarolik huquqlari uchun kurashganlar Fransiyada Volter, Sh. Monteskye, J.J. Russo, Angliyada J. Lokk, J. Kolliriz va boshqalar taniqli ma'rifatparvarlar hisoblanar edi. Umuman olganda axloq me'yorlarini takomillashtirish, taraqqiy etgan hayot uchun kurash, xalq hayotini yaxshilashga intilish jadidlarni birlashtirdi.

o`rta Osiyo jadidlari A. Navoiy, Bedil va Mashrab singari fan va madaniyat arboblarining boy g`oyaviy merosining davomchilari edi. Ahmad Donish xalq maorifmi mamlakatning taraqqiyparvar kuchlari harakatining asosi, deb bildi.

1872 –yilda chop etilgan “Tarjimon” gazetasining birinchi soni.

Jadidlar teatri

Jadidlar xalqni ma'rifatli qilish, madaniyatini yuksaltirishning o`zi yetarli emasligini,'xalq o`z kuchiga, imkoniyatlariga ishonch hosil qilishi zarurligini yaxshi tushunishardi. Ularning ma'rifatparvarlik faoliyati sof ma'rifat doirasidan chiqib, zulmga va inson qadr-qimmatini kamsitilishiga qarshi faol kurash olib bordilar. Ular demokratik o`zgarishlar uchun kurasha boshladilar va mamlakatda liberal-demokratik harakat asoschilariga aylandilar.

Jadidlar o`zlarining barcha da'vatlari va shiorlari xalq ongidan joy olmas ekan, ular qabul qilinmasligini va kishilar hayotini o`zgartira olmasligini tushunardilar. Ular o`z g`oyalari va qarashlarini targ`ib qilishning eng samarali yo`lini topishdi — milliy teatr tashkil etildi. 1911 —1913-yillarda Turkistonning turli shaharlarida ular tomonidan ochilgan teatrlar jadidlar mafkurasini targ`ib qilishning juda qudratli ommaviy vositasiga aylandi. Aholining savodxonlik darajasi past bo`lgan sharoitda sahnadan jaranglagan og`zaki nutq va aktyorlarning harakati jadidlar mafkurasining xalq qalbiga kirib borishiga imkon berdi. Ular mustamlakachi ma'muriyat senzurasidan va ruhoniylarning hushyor nazaridan qochib, o`zbek tilining serma'noligidan mahorat bilan foydalangan so`fiylarning o`ziga xos tilidan foydalanishdi.

Xalqqa manzur bo`lgan "Padarkush" pyesasini harakat yetakchisi M. Behbudiy yozgan edi. Uning pyesasida har qanday yo'l bilan boyishga intilishning salbiy ta'siri ishonarli ravishda ochib berildi, yot madaniyatning farzandlar bilan ota-onalar munosabatiga salbiy ta'siri ko`rsatildi. Jadidlarning pyesalarida kishilarni behuda o`tgan baxtsiz hayoti, ayollar va bolalarning huquqlari buzilishi to`g`risida so`z borardi.

1911-yildan 1917-yilgacha jadidlar teatrlarida 25 ga yaqin pyesa qo`yilib, ular butun Turkistonda shuhrat topdi. Spektakllar bepul namoyish etilar va ko`plab kishilar tomosha qilardilar. Ularning ko`pchiligi uchun teatr ilk madaniy manba va dastlabki siyosiy maktab bo`lib qoldi. Jadidlar o`zbek xalqining buyuk murabbiyiga aylandi.

Yakunlarni chiqaramiz

-milliy g`oya millatni bir butun zaminga birlashtiradi va millat taraqqiyoti yo`llarini belgilab beradi;

-Turkistonda milliy g`oya yaratish tashabbuskorlari — jadidlar;

-jadidlar harakati mafkurachisi — Ismoil g`aspirali Bey;

-jadidlarning bosh maqsadi — ma'rifatparvarlik, haqiqiy islomni qaror toptirish va dunyoviy bilimlarni yoyish;

-jadidlar diniy aqidaparastlikni va mutaassiblikni rad etishgan;

-jadidlarning asosiy maqsadlaridan biri — Turkistonning yangi tarixini yozish bo`lgan.