Tezislər
127
ġah Ġsmayıl Xətai, Mirzə ġəfi Vazeh, Seyid Əzim ġirvani,
Mirzə Ələkbər Sabir,
Abbas Səhhət və baĢqalarının tarixi roman qəhrəmanı kimi müəyyənləĢməsi də
buradan irəli gəlirdi. Hətta bir neçə romanda həm Ģah, həm də Ģair olan ġah
Ġsmayıl Xətainin obrazı yaradılsa da, aparıcı xətti onun sərkərdəliyindən çox
Ģairliyi təĢkil etmiĢdir.
Ġ.Hüseynovun tarixi romanının özünəməxsus xüsusiyyətləri içərisində
tarixi mənbələrdən yaradıcı Ģəkildə istifadə etmə baĢlıca yer tutur. Yazıçı tarixi
Ģəxsiyyətlərin obrazını yaradarkən salnamə və mənbələrlə yanaĢı, onların
yaradıcılığına da müraciət etmiĢ, bədii düĢüncəsindən maksimum yararlanmağa
çalıĢmıĢdır. Buna görə də Ġ.Hüseynovun tarixi Ģəxsiyyətləri daha canlı çıxmıĢ,
bədii təxəyyüllə tarixi kontekst paralel Ģəkildə çıxıĢ etmiĢdir.
Açar sözlər: tarixi Ģəxsiyyət, ədəbi
qəhrəman,
təxəyyül,
müasir dövr
NAXÇIVAN DĠALEKTĠNDƏ FRAZEOLOJĠ BĠRLƏġMƏLƏR
NURAY ƏLĠYEVA
AMEA Naxçıvan
Bölməsi
naliyeva22@mail.ru
Dialekt və Ģivələrimizdə iĢlənən, ədəbi dilimizdən müəyyən dərəcədə
fərqli olan frazeoloji vahidlərin öyrənilməsi sahəsində ilk addımlar atılmıĢdır,
lakin bu sahədə görülməli iĢlər hələ də çoxdur. Naxçıvan dialekt və Ģivələrinin
də frazeologiyasının öyrənilməsi bu baxımdan maraqlı və lazımlıdır.
Frazeologiya sözü həm dildə olan məcazi məna daĢıyan sözlərin məcmusunu,
həm də bu qrup sözlərin qrammatik və leksik xüsusiyyətlərindən bəhs edən
dilçilik elminin bir sahəsini ifadə edir.
Ümumxalq dilinin frazeologiyası müxtəlif ictimai-iqtisadi amillərin
meydana çıxmasını aydın Ģəkildə əks etdirir. Frazeoloji vahidlər tərkibcə sabit
və obrazlılıq xüsusiyyətlərinə malik olduğundan onlar dildə əsrlər boyu öz
mənasını itirmədən yaĢaya bilir. Bu vahidlərdə sözlər elə birləĢir ki, onları bir-
birindən ayırmaq, birini baĢqası ilə əvəz etmək və ya hər sözü müstəqim
mənada düĢünmək olmur. Onları baĢqa dillərə olduğu kimi tərcümə etmək də
olmur. Ədəbi dilin lüğət tərkibində olduğu kimi, Azərbaycan dili dialekt və
Ģivələrinin cənub qrupuna daxil olan Naxçıvan dialektinin lüğət tərkibi də
yuxarıda qeyd etdiyimiz xüsusiyyətləri özündə cəmləĢdirən sabit söz
birləĢmələri-frazeoloji vahidlərlə zəngindir. Ədəbi dilmizdə frazeologiya
dilçiliyimizin bir sahəsi kimi müəyyən qədər öyrənilsə də, dialekt və
Ģivələrimizin frazeologiyasının hələ də ciddi tədqiqata ehtiyacı var. Onu da
nəzərə alsaq ki, bu cür Ģivə xarakterli sabit söz birləĢmələri əsasən yaĢlı nəslin
nitqində qorunub saxlanır, onların toplanıb tədqiq olunması bu gün olduqca
əhəmiyyətlidir. Ədəbi dildə, digər dialekt və Ģivələrimizdə olduğu kimi,
Naxçıvan dialektinin də lüğət tərkibi frazeoloji vahidlərlə zəngindir. Frazeoloji
Beynəlxalq İpək Yolu
128
vahidlərin aĢağıdakı növləri vardır: idiomlar, ibarələr, hikmətli sözlər, atalar
sözləri, zərbi-məsəllər.
Naxçıvan dialektinin frazeologiyasını araĢdıraraq belə bir nəticəyə
gəlmək olur ki, Azərbaycan dilinin digər dialekt və Ģivələrində olduğu kimi,
burada da sabit birləĢmələr geniĢ Ģəkildə iĢlənir. Bu birləĢmələr həm ədəbi
dildə, həm də baĢqa dialekt və Ģivələrimizdə iĢlənən birləĢmələrdən müəyyən
cəhətdən fərqlənir. Bu fərqlər adət-ənənə ilə, yerli Ģəraitlə (istər təbii, istərsə də
ictimai Ģəraitlə), həmin yerdə yaĢayan adamların məĢğuliyyəti ilə, təsərrüfat
formaları ilə, müəyyən ərazi yaxınlığı ilə bağlıdır.
Açar sözlər: Naxçıvan
dialekti, frazoloji birləĢmə, Ģivə,
ümumxalq dili
NĠZAMĠNĠN “XOSROV VƏ ġĠRĠN” ƏSƏRĠNDƏ AZƏRBAYCAN
ATABƏYLƏRĠ
ƏZĠZAGA NƏCƏFOV
AMEA Əlyazmalar Ġnstitutu
azizaga.necefov@mail.ru
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə ―Nizami dövrü‖ kimi daxil olan XII əsr
dünya tarixində qanlı, keĢməkeĢli, eyni zamanda öz əzəməti ilə fərqlənən bir
yüzillikdir. Tarixi faktları yan-yana düzdükdə bir həqiqət meydana çıxır ki,
məhz bu ərəfədə dünyanın taleyini həll edən iki böyük qüvvəyə – xristian Qərb
dünyası və müsəlman ərəb aləminə qarĢı dura biləcək yeni bir super güc – türk
faktoru tarix səhnəsinə daxil olur, ġərqdən Qərbə uzanan, Asiya və Avropa
arasındakı iqtisadi zonaya nəzarət etməyə baĢlayır.
Tarixə ―Böyük Ġpək yolu‖ adı ilə daxil olan qədim ticarət xətti üzərində
yerləĢən ġirvan, Gəncə, Naxçıvan kimi Ģəhərlərin təkcə iqtisadi rifahı
yüksəlmir, eyni zamanda burada elm, incəsənət və poeziyada da inkiĢaf nəzərə
çarpır. Azərbaycanda intibah mədəniyyətini Ģərtləndirən amillərdən biri isə
məhz regiondakı türk hegemonluğu olur.
XI-XII əsrlərdə Roma Papası II Urbanın fitvası ilə Beytülmüqəddəsi –
Yerusəlimi ―kafir‖ müsəlmanlardan xilas etmək devizi altında əslində ġərqin
misilsiz nemətlərinə sahib olub, iqtisadi yüksəliĢ əldə etməyə can atan Avropa
iĢğalçılıq yürüĢlərinə baĢlamıĢdı. Məlumdur ki, bu qüvvənin qarĢısını alan isə
məhz türklər oldu. Böyük Azərbaycan Ģairi, XII əsr intibah dövrünün dühası
Nizami Gəncəvinin də göstərdiyi kimi, türkün hökmü, ədaləti gündoğandan
günbatanadək yayıldı.
Bu yenilməz qüvvənin dayaqlarından biri və bəlkə də zamanında ən
möhkəmi olan Atabəylər özündən sonrakı dövlətçilik ənənəsinin möhkəm
təməllər üzərində uzun müddət dayanmasına təminatçı oldu. Sözsüz ki, onların
bu möhtəĢəmliyinə, elmə, sənətə, Ģeirə hamilik etməsinə Ģərait yaradan əsas