Tezislər
137
diqqətlə izlənilir. Bu həm də ədəbi əlaqələrin geniĢlənməsi üçün məhsuldar
zəmindir.
ƏdəbiyyatĢünaslıqda aktual problemlərdən biri də ġərq və Qərb
məsələsidir. Türk xalqlarının tarixi və mənəvi həyatının ġərq və Qərblə
bağlılığı məsələlərinə toxunarkən azərbaycanlı alimlər qardaĢ türk xalqlarının
elmi-nəzəri fikrinə də istinad edirlər.
Tatar Ģairi Tukayın yaradıcılığı bu baxımdan geniĢ araĢdırmalara zəmin
yaradır. Bu görkəmli Ģairin yaradıcılığını araĢdırarkən azərbaycanlı
ədəbiyyatĢünaslar özbək həmkarlarının da tədqiqatlarına həssaslıqla
yanaĢmıĢlar.
Sadıq Turalın rəhbərliyi ilə Atatürk Kültür Mərkəzində hazırlanan
çoxcildlik ―Türk dünyası ədəbiyyatı tarixi‖ Naxçıvanda da çox ciddi rezonans
doğurmuĢdur.
Tədqiqatlarda da göstərildiyi kimi, bu kitab üçün seçilmiĢ prinsiplər
bütün Türk Dünyası üçün, ayrı-ayrı türk respublikaları üçün bir örnəkdir.
Naxçıvanlı ədəbiyyatĢünaslar bu kitaba əsaslanaraq qeyd edirlər ki, türk
xalqlarının söz yaradıcılığının özünəməxsus cəhətləri Naxçıvanda yaranan bədii
ədəbiyyat nümunələrində çox qabarıqdır, bu isə ilk növbədə, həyatımızın, milli
dəyərlərimizin, məiĢətimizin, adətlərimizin eyni kökdən qaynaqlanması ilə
bağlıdır.
Mədəniyyətlərin dialoqu kontekstində aparılan araĢdımalar elmi-nəzəri
fikrin inkiĢaf tarixində mühüm bir mərhələni təĢkil edir.
Bu mərhələ isə çox ciddi elmi nəticələrin, sivilizasiyaların reallaĢması
ilə mühüm hadisəyə çevrilir. Bu zəmində gənc alimlər arasında əlaqələr
geniĢləndirilir, yeni-yeni tədqiqat istiqamətləri müəyyənləĢdirilir, bu yöndə iĢlər
daha da təkmilləĢdirilir.
Açar sözlər: Azərbaycan, Naxçıvan Muxtar Respublikası, ‖Kitabi-Dədə
Qorqud‖, qloballaĢma
MƏMMƏD SƏĠD ORDUBADĠ YARADICILIĞINA ġƏRQ VƏ QƏRB
KONTEKSTĠNDƏN BAXIġ
NƏRGĠZ ĠSMAYILOVA
AMEA Naxçıvan Bölməsi
nergiz.ismayilova@hotmail.com
Məmməd Səid Ordubadi Naxçıvanın inkiĢaf yolunda qılınc ilə birlikdə
qələmin də vuruĢması, ictimai-siyasi hadisələrdə qalibiyyətin əldə olunmasında
təkcə qılıncın deyil, həmçinin qələmin də rolu olduğunu göstərirdi.
Ordubadinin ―Ġki çocuğun Avropaya səyahəti‖ əsərində ġərq-Qərb
müqayisəsi yolu ilə milli oyanıĢa, dirçəliĢə çağırıĢ motivi öz əksini tapmıĢdır.
Müxtəlif Avropa ölkələrindən göndərilmiĢ 10 məktub əsasında qurulmuĢ bu
Beynəlxalq İpək Yolu
138
əsərdə hər ölkənin paytaxtının ümumi mənzərəsi ilə yanaĢı, həm də
məmləkətlərin ən səciyyəvi xüsusiyyətləri diqqət mərkəzinə çəkilir. ―Ġki
çocuğun Avropaya səyahəti‖ əsəri XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan
oxucusunda Avropa mühiti, Qərb ölkələrinin inkiĢaf səviyyəsi barədə gerçək
təsəvvürlərin formalaĢmasına imkan yaradır. M.S.Ordubadinin yaradıcılığında
Ġran və Cənubi Azərbaycan mövzusu geniĢ yer tutur. Onun mövzusu Ġran
həyatından götürülən ―Bədbəxt milyonçu‖ romanı da son dərəcə maraqlıdır.
Fransada təhsil alıb Təbrizə qayıdan Rzaqulu xan böyük arzularla yaĢayır. O,
Təbrizdən Tehrana dəmir yolu çəkdirmək, mütərəqqi ruhlu qəzet nəĢr etdirmək,
məktəblər və müalicəxanalar açmaq, xalqın rifah halını yaxĢılaĢdırmaq istəyir.
Onun övladları da atası kimi maarifçidirlər, onlar da Avropa təhsili görmüĢlər.
Məmməd Səid Ordubadinin tarixi romanlarında Qərb və ġərq qadını
müqayisə edilir. ―Dumanlı Təbriz‖ tarixi romanı (1933-1938) isə Azərbaycanda
milli azadlıq hərəkatının tarixini ən sistemli Ģəkildə əks etdirən romanlardandır.
ġərq və Qərbin sintezi Ģəklində əsaslandırılan hadisələr və hadisələrə fərqli
baxıĢ Ģəkli romanı daha da qiymətli edir.
Nəticə olaraq qeyd edə bilərik ki, Naxçıvanda yaranan ədəbiyyatda hər
zaman qədim ġərqə və yeni dünya adlandırılan Qərbə xüsusi rəğbət və meyil
olmuĢdur. Bu kimi faktorların bu və ya digər Ģəkildə təsiri nəticəsində
Azərbaycan ədəbiyyatı Qərb ədəbiyyatının müasir düsturlarını mükəmməl
olaraq mənimsədiyini ortaya qoydu.
Açar sözlər: Məmməd Səid Ordubadi, ġərq, Qərb, roman, Naxçıvan
ədəbi mühiti, müqayisə
AZƏRBAYCANLILARIN SOYQIRIMI BƏDĠĠ ƏDƏBĠYYATDA
SAMĠRƏ KƏRĠMOVA
AMEA Ədəbiyyat Ġnstitutu
Akademiya-elm@rambler.ru
Bildiyiniz kimi, bəĢəriyyət tarixin müxtəlif mərhələlərində etnik təmizləmə
siyasəti və soyqırımı kimi cinayətlər törədilmiĢdir. Azərbaycan və Cənubi
Qafqaz tarixinə nəzər saldıqda XIX-XX əsrlərdə bir çox dövlətlərin, xüsusilə
Fransa, Ġngiltərə və Rusiyanın geosiyasi maraqlarının toqquĢması kontekstində
ortaya atılan ―erməni məsələsi‖ ilə bu bölgədə günahsız insanlara qarĢı
törədilmiĢ soyqırımların əsas səbəbkarlarının ermənilər olduğunu görürük.
Ermənilərin Qafqaz regionuna köçürülməsi və bu siyasətin acı nəticələrindən
biri kimi türk-müsəlman əhaliyə qarĢı həyata keçirilən soyqırımı cinayətləri
Türkiyənin ġərqi Anadolu hissəsində olduğu kimi Cənubi Qafqaz regionunda
da azərbaycanlılara qarĢı törədilmiĢdir. Beləliklə, XX əsrin əvvəllərində
Azərbaycanın və Cənubi Qafqazın tarixi daha çox qanlı faciələr dövrü kimi
yadda qalmıĢdır.
Tezislər
139
Qeyd edək ki, XX əsrin birinci yarısında ermənilərin Azərbaycan türklərinə
qarĢı törətdikləri soyqırımlarına dair kifayət qədər faktlar həmin dövrün
mətbuat orqanlarında öz əksini tapmıĢ, arxiv sənədləri arasında yer almıĢdır.
Faktların təkcə mətbuatda deyil, həm də bədii ədəbiyyatda ifadəsi və aĢkar
edilməsi soyqırım mövzusunun bədii ədəbiyyatda iĢlənməsi ilə bağlı elmi-
tədqiqat iĢinin aparılmasının aktuallıq və vacibliyini ortaya qoymuĢdur.
Azərbaycan Prezidenti cənab Ġlham Əliyev qeyd etmiĢdir ki, ―...erməni faĢizmi
Azərbaycan alimləri tərəfindən daha geniĢ Ģəkildə tədqiq edilməlidir. Hesab
edirəm ki, tarixi paralellər əsasında çox böyük əsərlər yaradılmalıdır‖.
Prezidentin bu sözləri tariximizin qaranlıq səhifələrinə iĢıq salmaq, aydınlıq
gətirmək, xüsusilə azərbaycanlıların soyqırımı haqqında daha ətraflı, yeni
məlumatların əldə olunması kimi məqsədlər qarĢıya qoyur.
Ermənilər tərəfindən Azərbaycanın müxtəlif ərazilərində - Bakı, Naxçıvan,
Ordubad, Qarabağ, Qazax, Quba, ġamaxı və Xocalıda soyqırımlar
törədilmiĢdir. Ağır məhrumiyyətlərə və iĢgəncələrə məruz qalan insanların acı
taleyi tariximizin səhifələrində dərin izlər salmıĢdır. Təəssüflər olsun ki, tarixi
mənbələrdə həmin hadisələrə dair az sənəd qalmıĢdır. ancaq bu hadisələr
M.S.Ordubadinin "Qanlı sənələr" romanı, Cəfər Cabbarlının ―1905-ci ildə‖
dramı, M.M.Nəvvabın "1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman davası"
əsərlərində öz əksini tapmıĢdır. Bundan baĢqa, Mirzəbala Məmmədzadə, Seyid
Hüseyn, Abdulla ġaiq, Ömər Faiq Nemanzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Məmməd
Əmin Rəsulzadə, Mirzə Bağır Əliyev və baĢqa ziyalılar da bu mövzuya
müraciət etmiĢlər.
Açar sözlər: soyqırım, bədii ədəbiyyat, cinayət, erməni məsələsi
BÖYÜK ƏDƏBĠYYATIN ƏBƏDĠ KARVAN YOLUNDA: CƏLĠL
MƏMMƏDQULUZADƏDƏN ÇĠNGĠZ AYTMATOVADƏK
MEHMAN HƏSƏNOV
AMEA Ədəbiyyat Ġnstitutu
mehman.hesen@gmail.com
XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında formalaĢan maarifçi realizm və onun
görkəmli nümayəndələri nəinki ölkə sərhədləri daxilində, bütövlükdə müsəlman
ġərqində mütərəqqi ideya və istiqamətləri ilə seçilmiĢlər. Azərbaycan
dramaturgiyasının və realist bədii nəsrinin banisi Mirzə Fətəli Axundzadənin
yaradıcılığı dövrün möhtəĢəm tarixi hadisəsi idi. Əsası M.F.Axundzadə
tərəfindən qoyulan dramaturgiya və realist bədii nəsr XIX əsrin sonu XX əsrin
əvvəllərində zəngin bədii yaradıcılıq üçün əsasa çevrildi. Həmin zəngin
ədəbiyyatın qüdrətli yaradıcılarından biri, heç Ģübhəsiz ki, Cəlil
Məmmədquluzadə olmuĢdur. Onun qələmindən çıxan ―Ölülər‖ nəinki
Azərbaycanda, bütün ġərqdə cəhalətə qarĢı mübarizədə bir ordudan çox iĢ
Dostları ilə paylaş: |