MüNDƏRİcat giriş. Birinci bölmə: pedaqoji elmin nəZƏRİ-metodoloji
Yüklə 3,23 Mb. Pdf görüntüsü
|
qanunauyğunluq; üçüncüsü, isə dəyişikliyin müəyyən istiqamət üzrə baş verməsi. Zaman inkişaf proseslərinin rnühüm xarakteristikasını təşkil edir. Birinci ona görə ki, inkişaf real zamanda baş verir. İkinci ona görə ki, inkişafın istiqamətini ancaq zaman üzə çıxarar. Məlumdur ki, inkişaf materialının universal, təbiət və cəmiyyət hadisələrini izah etmək üçün ən ümumi prinsipdir, inkişaf prosesinin xüsusiyyətləri onun qanunauyğunluqlarının (qanunlarının) məzmununu əks etdirir (Bax. Ə.S.Bayramov., Ə.Əlizadə. Psixologiya. Bakı. Çinar. 2002, səh. 238). Həmin qanunlar və qanunauyğunluqlar, xüsusilə bunlardan biri olan inkarın inkar qanunu inkişafın hərəkətverici qüvvəsinə çevrilir. Deməli,
şəxsiyyətin inkişafının hərəkətverici mexanizmini ziddiyyətlər təşkil edir. İnsan gerçək həyatda bu ziddiyyətlərin aradan qaldırılması şəraitində şəxsiyyətə çevrilir. Bu zaman ictimai münasibətlər zəminində bu inkişaf dinamik istiqamət alır. Bu münasibətlər zəminində isə ən aparıcı vasitələrdən biri ünsiyyət prosesidir. Ona görə də şəxsiyyətin tədricən inkişafında ünsiyyətin və qarşılıqlı münasibətlərin rolunu önə çəkirlər. Fəlsəfi, psixoloji və pedaqoji ədəbiyyatda şəxsiyyətin inkişafının əsas mahiyyətini ictimai münasibətlərə daxil olmasında və ictimai keyfiyyətlərə yiyələnərək ictimai münasibətin həm obyektinə, həm də subyektinə çevrilməsində görürlər. Deməli, ictimai münasibətlərdə davamlı iştirak edən, ictimai inkişafın önündə gedən fərd, ictimai varlıq şəxivvətdir. Şəxsiyyətin formalaşmasına təsir edən amillər müxtəlif tərzdə izah edilir. Mövcud ədəbiyyata istinad edərək demək olar ki, şəxsiyyətin formalaşmasına təsir edən əsas amillər aşağıdakılardır: 1.
İrsiyyət amili. 2.
Mühit amili. 3.
Tərbiyə amili Bununla yanaşı araşdırılan ədəbiyyatlarda şəxsiyyətin formalaşmasına təsir edən amillərin nisbətinə və yanaşma hallarına rast gəlmək olar. Bir qrup müəlliflər irsiyyət amilinə, bir qrup müəlliflər mühit amilinə, bir qrup müəlliflər isə tərbiyə amilinə üstünlük 50 verirlər. Hətta qoşa amillər nəzəriyyəsi də mövcuddur. Professor Nurəddin Kazımov yazır ki, “insanın əxlaqi, estetik, əqli, fiziki və s. keyfiyyətlərinin formalaşması səbəblərinin izahında müxtəlif mövqelər mövcuddur. Şəxsiyyətin formalaşmasına dair fikirlərin müxtəlifliyinə baxmayaraq, onları qruplaşdırmaq mümkündür: 1) irsiyyətə üstünlük verilməsi (A.İensen, E.Torndayk, Con Dyui, U.Ceyms, Moreno, S.Bert, Q.Azyek, C.Qrey və s.); 2) Mühitə üstünlük verilməsi (Fon Brakken, C.Lokk, J.J.Russo və b.); 3) Tərbiyəyə üstünlük verilməsi (Y.A.Komenski, K.A.Holvetsi, Mişel Lepeletye, Robert Ouen və b.); 4) İrsiyyət və mühit amillərinin yanaşı təsirinin qəbul edilməsi (“Qoşa amillər” nəzəriyyəsi H.
tərbiyə amillərinin qoşa təsirinin qəbul edilməsi və (“Qoşa amillər nəzəriyyəsi”); 6) Şəxsiyyətin formalaşmasına dair marksizm-leninizm nəzəriyyəsi (Bax. N.Kazımov. Tərbiyənin elmi-pedaqoji əsasları. Bakı, Maarif, 1983, səh. 13). İrsiyyətə üstünlüyün verilməsi uzun müddət zəhmətkeş xalqın həyat təcrübəsində özünə geniş yer tutmuşdur. Bunu isə şifahi xalq yaradıcılığı nümunələrindən aydın görmək olar. Ağılarda, laylalarda, atalar sözlərində, məsəllərdə, zərbi- məsəllərdə, tapmacalarda, holovarlarda, sayaçı sözlərində, bənzətmələrdə, deyimlərdə, düzümlərdə, sınamalarda, sanama- larda, varsaqilərdə, tuyuqlarda, inanclarda, aşıq şerinin müxtəlif formalarında (deyişmə, gəraylı, müxəmməs, vücudnamə, dirəşmə, qoşma, təcnis, ustadnamə, dodaqdəyməz, diltərpən- məz və s.), nağıllarda, dastanlarda və bu kimi bədii yaradıcılıq nümunələrində aydın görmək olar. Araşdırılan belə nümunələrdə irsi keyfiyyətlər bir neçə cür təqdim olunur. Atalar sözlərində deyilir ki, “ot kökü üstdə bitər”, “nə əkərsən, onu da biçərsən”, “nə tökərsən aşma o da çıxar qaşığına”. Bəzi etno- pedaqoji nümunələrdə isə irsiyyət amili insanların peşəsiylə, imkanlarıyla və tutduqları mövqeyilə əlaqələndirilibdir. Bunu da nəzərə almaq lazımdır ki, keçmişdə yoxsul ailələrin böyük əksəriyyəti imkansızlıqdan, əlacsızlıqdan uşaqlarını bir sıra hallarda yalnız öz peşələrinə, sənətlərinə uyğun şəkildə hazırlayırdılar. Yəni bəzi valideynlərin (deyək ki.
bənnanın, dərzinin, dülgərin, zərgərin və b.) uşaqları da özləri kimi ya dərzi, ya bənna, ya dülgər, ya zərgər və s. olurdu. Bütün bunların həqiqi səbəblərini, iqtisadi, siyasi, ictimai, bioloji, psixoloji və pedaqoji əsaslarını bilməyən adamlar öz müşahidələrinin nəticəsini təqribən belə ümumiləşdirirdilər: “Nüftədə pak olan özü pak olar, namərddən törəyən, bil, napak olar”, “Nüftədən qarışan seyidbaz olar (Aşıq Ələsgər), “...Bədəsil əsil olmaz, boyunca qızıl qala” (bayatılardan), yaxud... Bədöy mənzilinə hər at yeriməz. Nanəcibə öyüd versən, götürməz. Ölənədək nişanım itirməz. Yaxşı əsil, yaxşı nəsil, yaxşı zat. (Aşıq Hüseyn) Ot bitər kök üstə əsli nə isə, Yovşan bəsləməklə çəmənzar olmaz. (Xəstə Qasım) Bəzi atalar sözləri isə qəti şəkildə deyir ki, “Namərd gəlib mərd olmaz, olmasa mərd atası”, “şoran yer sünbül bitirməz”, “Qurd adını dəyişər, xasiyyətini dəyişməz”, “Qurda nə qədər yaxşılıq etsən, yenə meşəyə baxar”, “Qurdun balası qurd olar”, “Hər igiddən Fərhad olmaz”, “Quyuya su tökməklə dolmaz, gərək dibindən gəlsin” və s. (Həşimov Ə.Ş, Sadıqov F.B. Azərbaycan xalq pedaqogikası. Bakı, Ünsiyyət, 2000, səh. 55-56). İrsiyyət amili qədim zamanlarda bir sıra ictimai və hətta siyasi motivlərlə səciyyələnmişdir. Padşahlar, şahlar, bəzir- ganlar, sultanlar, krallar, xanlar öz vəzifələrini irsiyyət amilini əsas götürərək vərəsələrinə ötürmüşlər. Başqa sözlə desək, sələflərdən xələflərə ötürülənlər irsiyyət amilinə əsaslanmışdır. Bəşər tarixində irsiyyət amilini səciyyələndirən səbətlərdən biri məhz sələflərdən xələflərə ötürülən irsi keyfiyyətlərə əsaslanan amillərdir. Dünyada musiqi və bəstəkarlıq qabiliyyətləri ilə seçilən Bax familiyalı şəxslərin bir nəsildə 25 nümayəndəsi vardır. Hazırda Almaniyada bir məzaristanda uyuyan 25 görkəmli musiqişünas-bəstəkar Bax soyadlı simalar və onların sonuncu nmayəndəsi dünya şöhrətli Alman bəstəkarı İohan Sebastiyan 52 Yüklə 3,23 Mb. Dostları ilə paylaş:
|