N. D. Teshaboeva gruntlar mexanikasi

S = A ×w× b× R_k , sm. (4.1)
CHopkiShni miqdorini (4.1) ifodadan aniqlaShda, poydevorni bikirligi va uni asosini yuzasini Shakli xam w koeffitsienti orqali ehtiborga olinadi, uni son qiymatini 14.1 jadvaldan olinadi. (uslubiy qopllanma. ilova)
A - ekvivalent qatlam koeffitsienti boplib, gruntni yonga kengayiSh koeffitsientiga boqpliq.
A = (1 - m)² /(1-2m ) (4.2)
m - gruntlarni yonga kengayiSh koeffitsienti; 13.2 jadvaldan olinadi.(uslubiy qopllanma. ilova)
b× poydevorni eni , m
R_k - poydevorni asosidagi qopshimcha bosim, kpa
Ekvivalent qatlamni qalinligini h_s bilan belgilab uni quyidagi ifoda bilan hisoblanadi.
h_s = A ×w× b , m (4.3)
(4. 3) ifodani hisobga olib, chopkiShni oxirgi qiymatini quyidagidan aniqlanadi. Bir hil boplmagan qatlamli gruntli zaminlarda chopkiSh qiymati quyidagi ifoda bilan aniqlanadi.
S = h_s × a_0opr × R_k , sm (4.4)
Bu yerda:
a₀ - gruntni nisbiy siqiliSh koeffitsienti, 1/kpa;
a₀ = b / Ye (4.5)
E - gruntni deformatsiya moduli, Mpa;
b - koeffitsient, gruntni yonga kengayiSh koeffitsientiga boqpliq. U (4.5) ifodadan hisoblanadi yoki 13.2 jadvaldan olinadi. (uslubiy qopllanma. ilova)
a_0opr - aktiv siqiluvchi katlamga kirgan xar xil qatlamli gruntlarni oprtacha nisbiy siqiliSh koeffitsienti, 1/kpa;
, 1/kpa (4.6)
bu yerda:
h_i - har xil i ta qatlamlarni qalinligi , m ;
a_o - opSha qatlamlarni nisbiy siqiliSh koeffitsienti 1/kpa ;
z_i -chukurligi H_a = 2h_s ga teng qalinlikdagi i-qatlamni oprtasidan, quyi siqiliSh chegarasigacha KSCH boplgan balandlik, m;
h_s – ekvivalent qatlamning balandligi,m (4.6) ifoda orqali aniqlanadi.


w koeffitsientini qiymatlari jadval 4.1

poydevor asosini	Qoya toShli qatlam quydagi chukurlikda yotganda
yuzasi Shakli	1b	2b	5b	10b`	10b kopp
Doira	0,50	0,70	0,78	0,81	0,85
Topqpri toprt burchak tomonlari nisbati
1	0,62	0,77	0,87	0,91	0,95
2	0,70	0,96	1,16	1,23	1,30
3	0,73	1,04	1,31	1,42	1,63
10	0,77	1,15	1,62	1,90	2,25
10< (lentasimon)	0,79	1,20	1,77	2,19	3,69

m va b koeffitsientlarini qiymatlari jadval 4.2

t/r	Gruntni xili	m	b
1	Xarsang toShlar	0,27	0,80
2	Kumlar va qumsimonlar	0,30	0,74
3	Gillsimonlar	0,35	0,62
4	Gillar	0,41	0,43

4.1-Rasm.Ekvivalent qatlam usulida chopkiShni hisoblaSh uchun sxema.
TakrorlaSh uchun savollar.
1.CHopkiSh deb nimaga aytiladi?
2. Elastik deformatsiya nima?
3.SiqiliSh qatlami katta boplmagan (N_a  0,5b) zaminda kuchlaniSh qanday yoyiladi?
4. SiqiliSh qatlami (N_a > 0,5b) zaminda kuchlaniSh qanday yoyiladi?
5. ZichlaShiSh koeffitsienti nima?
6. Elementar qatlamlarga qanday bopladi?
7. Nima uchun kuchlaniShni yoyiliSh koeffitsienti topiladi?
8. Kuyi siqiliSh chegarasi nimani anglatadi?
9. Nima uchun ikkita epyura chiziladi (tabiiy va qopshimcha bosim epyuralari).
10.Tabiiy bosim qanday aniqlanadi?
11.Qopshimcha bosimni qanday aniqlanadi?

4.2.pOYDEVORLARNING NOTEKIS CHOpKISHI VA pOYDEVOR OQpISHINI ANIQLASH

CHopkuvchan gruntlarda chopkiShlar farqi va poydevorlarning oqpiShi quyidagilarni hisobga olgan holda aniqlanadi: chopkiSh xususiyati bopyicha grunt turini xisobga olgan holda; mumkin boplgan chopkiSh miqdori bopyicha; CHopkuvchan grunt qatlamining qalinligi va uning fizik-mexaniq xususiyati bopyicha; grunt qatlami qalinligi bopylab namlaniSh xususiyati bopyicha; poydevorlar oraligi masofasi va boShqa sabablarga boqpliq bopliShi mumkin. [ 9,13,19]. Zaminlarni notekis chopkiShi bino va inshootlar uchun eng xafli deformatsiya boplgani uchun,chopkiSh miqdorini yoki poydevorning oqpiShini xisoblaShda uShbu sabablarni keltirib chiqaruvchi namlaniSh manbasini eng noqulay oprnaShuvini ehtiborga oliSh kerak.

Grunt Sharoiti I toifa boplgan maydonchalarda alohida oprnaShgan poydevorlarning notekis chopkiShi yoki oqpiShini aniqlaShda zaminni namlaniShi chegaralangan h chukurligini quyidagi formuladan aniqlanadi. , sm
bu yerda: h - reja belgisidan poydevorlar kuyiliSh chuqurligini oprnatilgan satx, sm; h_{def -} zaminning deformatsiyalanuvchi zonasi chuqurligi; h_i – reja belgisidan namlovchi manbagacha boplgan opzgaruvchi tajriba chuqurligi, sm;
x - namlovchi manbadan tajriba nuqtasigacha boplgan masofa, sm; m -
qatlamlarning turli xildagi filgptrlaSh xususiyatini xisobga oluvchi
koeffitsient boplib, bir jinsli qatlamlar uchun m = 1; yuqori qatlamning filgptirlaSh qobiliyati yuqori boplgan bir jinslimas qatlamlar uchun m = 1,4 - 2; filgptrlaSh kobilyati past boplgan qatlamlar uchun m= 0,7 deb qabul qilinadi.
Notekis deformatsiyalanuvchi maydon uzunligini quyidagi adabiyotlardan aniqlanadi. [1,3,19,30,31] Tasmasimni poydevor asosidagi xar xil nuqtalar orasidagi chopkiSh farqi quyidagi formuladan aniqlanadi.
_n = _pr x/l_n
bu yerda X - namlovchi manbadan tajriba nuqtagacha boplgan masofa, sm.
Gruntlarni xususiy oqpirlikdan chopkiShni analitik hisoblaSh usullari.
Gruntlarni xususiy oqpirligidan chopkiShini hisoblaSh namlangan zona oplchamlarini va Shaklini hisobga oliSh, namlangan va namlanmagan soxalarning opzaro tahsiriga boqpliq bopladi. [13,14,27,28]
Namlangan zona atrofida gruntning mustahkamlik va deformatsiyalaniSh xususiyatlari opzgaradi. Bunday holda chopkuvchan gruntlarni suvga topyingan holatidagi tutiniSh kuchi va deformatsiya moduli 1,5-10 barobarga, ichki iShqalaniSh burchagi 1,1-1,3 martaga opzgariShi mumkin.
CHopkuvchan gruntlarning namligi natijasida namlangan zonadagi gruntning fizik-mexaniq xususiyati opzgariShi xisobiga gruntning kuchlanganlik holati ham keskin opzgardi. Bunda asosan boShlanqpich holda vertikal yopnaliShda normal kuchlaniShlar massiv markazida katta qiymatga eriShadi, keyingi chopkiShlar natijasida bunday kuchlaniShlar biroz barqarorlaShadi va gruntning tutiniSh kuchi va iShqalaniSh kuchi tahsiridan kayta taksimlanadi. Bunday holat lyoss va lyossimon gruntlar qatlamida hosil boplgan arkasimon Shakl deb yuritiladi. Bunday holatda gruntdagi chopkiSh Shakli arkani eslatadi.
TakrorlaSh uchun savollar.
1. Deformatsiya turlari?
2. poydevor yukidan chopkiShni xisoblaSh turlari?
3. CHopkiShni hisoblaSh formulasini yozib bering?
4. Elementar qatlam haqida tuShunchangiz?
5. poydevorlarni notekis chopkiShini izoxlab bering?
6. Mahalliy qopllaniSh natijasida grunt chopkiShi mumkinmi?
7.Xususiy oqpirlik tahsiridan gruntni chopkiShini izoxlang.
8.Sizot suvlarining satxi koptariliShi yoki pasayiShining chopkiShga tahsiri?
9.CHopkuvchan gruntlarda chopkiShlarni qanday omillarni hisobga olgan holda aniklanadi?
10. Notekis deformatsiyalanuvchi maydonni uzunligi qanday aniqlanadi?
Misol. poydevorni chopkiShini xisoblaSh.
poydevorni chopkiShini hisoblaShda har xil qatlamlardan iborat zaminlar uchun qatlamlab jamlaSh usulidan foydalaniSh maqsadga muvofiq bopladi. QMQ formulasiga [4] (55(1 pr.2) asosan:

bu yerda: - oplchovsiz koeffitsient QMQ tavsiyasiga kopra = 0,8 ;
n -zaminni siqiluvchi gruntlarini qalinligi bopyicha elementar qatlamlar soni;
s_zi- vertikal opq bopyicha tahsir etgan yukdan hosil bopladigan kuchlaniSh, i – qatlam uchun, kpa;
h_i- i - chi elementar qatlamni balandligi, m;
E_0i- i - chi elementar qatlamni elastiklik moduli, kpa.
Faktik bosim kpa
ZichlaniShi mumkin boplgan gruntlar qatlamlarini umumiy qalinligi Z=N_s, G_zo=0,2G_zg Sharti qanoatlantirilgan chuqurligigacha olinadi.
Elementar qatlam balandligi

poydevor osti yuzasi satxidagi tabiiy bosim z=1,0 m.
kpa
U xolda poydevor osti yuzasi satxidagi qopshimcha bosim
kpa;
Birinchi qatlam sathidagi tabiiy bosim
m m
kpa
kpa
qopshimcha bosimni aniqlaymiz, koeffitsent

poydevor asosi yuzasi tomonlari nisbatid an quyidagicha aniqlanadi;
Ilovadagi 19 - jadvaldan qabul qilamiz
kpa
Xuddi Shuningdek qolgan qatlamlar uchun tabiiy va qopshimcha bosimlarni hisoblaymiz.
2-Qatlam

( ni19-jadvaldan olinadi)
kpa
kpa
kpa
3-qatlam (2-turdagi grunt qatlami satxi)
m, m =
kpa
kpa
4-Qatlam
m, m
kpa
kpa
kpa
5-qatlam
m, m α₅
kpa
kpa
kpa
Hisobni Shu qatlamda topxtatamiz, chunki qopshimcha bosimning miqdori tabiiy bosimni 20 % teng bopldi. Yahni kpa = kpa;
Yuqorida olingan mahlumotlarni jadvalga kiritamiz.
Bajarilgan barcha hisoblardan qopshimcha va tabiiy bosimlar epyurasini quriladi.

Umumiy chopkiSh miqdorini hisoblaSh – jadval

Z, m.			α	kpa.		Kpa	E; Kpa	S, sm
0	1	0	1	12,82	2,56	194,88	11,0
1,96	1	1,6	0,445	24,1	4,82	86,72	11,0	0,98
2,92	1	2,4	0,257	35,4	7,07	50,1	11,0	0,48
3,85	1	3,2	0,16	46,7	9,34	31,2	11,0	0,27
4,84	1	4,0	0,108	58,0	11,6	21,0	18,0	0,11
5,8	1		0,077	75,7	15,0	15,0	18,0	0,08
Jami chopkiSh miqdori								1,92

Tavsiya etilgan formulaga asosan har bir qatlam uchun chopkiSh miqdorini aniqlaymiz.

sm
sm;
sm;
sm;
sm;
Umumiy chopkiSh miqdori
sm
sm;
Demak buzilistashqi yuk tnhsiridan hosil boplayotgan chopkiSh QMQ da ruxsat etilgan chopkiSh miqdori sm dan kichik ekan.

Qopshimcha va tabiiy bosimlar epyurasi

Tavsiya etilgan formulaga asosan har bir qatlam uchun chopkiSh miqdorini aniqlanadi.

4.4.CHOpKISHNING VAQT BOpYICHA DAVOMIYLIGI (VAQT BIRLIGI ICHIDA CHOpKISH)

Mahlumki poydevorning chopkiShi topsatdan yuz bermay, balki mahlum vaqt davom etadi. Gruntning tarkibi, hossalari va chopkiSh jarayoni bilan boqpliq boplgan fizik hodisalar buning omilidir. Buzilistashqi yuk tahsirida grunt zarralarining tubuzilistashuvchanligi topla yoki qisman buziladi, natijada yopiShqoq xususiyatli Shakl opzgariShlar yuzaga keladi.

Grunt qpovaklarini topldiruvchi suv va havo hajmiy siqilib, ularning ortiqcha miqdori sizib chiqadi. Agar grunt qpovaklari yolqpiz, erkin yoki bopsh boqplangan holatdagi suv bilan toplgan boplsa, unda grunt zichlaShuvi suv siziSh darajasiga boqpliq boplib qoladi. Ammo grunt zarralarining opzaro tubuzilistashuvi suv harakatiga topsqinlik qiliShi sababli siziSh jarayoni mahlum vaqtga qadar chopziladi.
Demak, gruntning zichlaShuv tezligi mahlum hajmdan suvning sizib chiqiSh tezligiga boqpliqdir. Gruntning zichlaShuv holatida qpovakdagi suvlarning sizib chiqiShi bilan bir vaqtda undan bopshagan bopshliqni grunt zarralari siljib egallaydi. Bu esa zarralar tubuzilistashuvi va boqplangan suv oprtasidagi yopiShqoqlik va yumShoqlik Shakl opzgariSh harakati bilan ifodalanadi. Opz-opzidan mahlumki, bunday holat mahlum vaqtni talab etadi.
Agar zarralarning siljiSh jarayoni uzoq vaqt davom etsa, inshoot chopkiShini suv siziSh tezligi emas, balki ularning siljiSh tezligi belgilaydi. SiljiSh jarayoni topqprisida sopz yuritar ekanmiz, avvalo buzilistashqi yukni grunt qanday qabul qiliShi va uning bu yukka nisbatan qarShiligi
nimalardan iborat ekanligi haqida topxtab optiSh lozim.[26,28]
Suvga topyingan gruntlarda buzilistashqi yuk qisman qpovak suvlari, qisman esa zarralar orqali qabul etiladi. Bu esa opz navbatida ikkala jismni harakatga keltirib, siljiSh holatini vujudga keltiradi. Gruntning zichlaniShi yuk taqsimlaniSh holati bilan boqpliq.
Bunda asta-sekin zarralar qarShiligi ortib, ularga tegiShli yuk qiymati ham koppayib boradi. Suvdagi bosim miqdorini esa uning sizib chiqiShi natijasida kamayiShi kuzatiladi. Suv harakati topxbuzilistashi buzilistashqi yukning muvozanatlaShgani va gruntning siljiShi tugaganini bildiradi.