N. D. Teshaboeva gruntlar mexanikasi
Yüklə 6,66 Mb.
|
| St =us ,
bunda s - chopkiShning yakuniy qiymati- biror oraliq vaqtdagi chopkiSh qiymati. s- topla chopkiSh. Vaqt topiladigan ifodani hosil qiliSh uchun gruntlar mexanikasining siqiliShi va filgptratsiya suv siziSh qonunlaridan foydalaniladi. SHunday qilib, chopkiSh darajasi u ning qiymatini oldindan belgilaSh natijasida 4.1 - jadval yordamida N ni topib, istalgan vaqt t ga monand chopkiSh qiymatini aniqlaSh mumkin. u- chopkiSh darajasi boplib, biror oraliq vaqtdagi siquvchi bosim epyurasi maydonining sopngan epyura maydoniga nisbati,aniqlanadi. N ning qiymatlari 4.1-jadval
1* hol uchun gruntning opz oqpirligidan siquvchi bosimga topqpri keladi. 4.4.1-rasm.Filgptratsiyani hisoblaSh chizmasi. a) filgptratsiya bir tomonga. b) filgptratsiya ikki tomonga. 4.4.2-Rasm.chopkiSh sopniShining vaqt bopyicha davomiyligi. 1-loyli gruntlar uchun.2-qum gruntlari uchun. TakrorlaSh uchun savollar. 1.Konsolidatsiya koprsatkichi qanday ifoda bilan aniqlanadi? 2.Topla barqarorlaShgan chopkiSh miqdori qanday aniqlanadi? 3.SiziSh jarayoni deb nimaga aytiladi? 4. SiziSh holati (konsolidatsiya) koeffitsientini qanday aniqlanadi? 5. Gruntni nisbiy siqiliSh koeffitsienti qanday aniqlanadi? 6.Bir xil boplmagan qatlamli zaminlarda chopkiSh qiymati qanday ifoda bilan aniqlanadi. 7. ifodani tuShintiring. V bob.GRUNTLARDA SUV SIZISHI 5.1.TURLI GRUNTLARGA XOS SIZISH KOEFFITSIENTINING MIQDORINI ANIQLASH Yana bir muhim gruntni fizik xossalaridan biri opzidan suvni optkazuvchanligidir. Gruntlar qpovakli boplganligi uchun ulardan suv sizadi. Sizib optadigan suvni miqdori gruntni qpovaklari, donalarini katta kichikligiga va ularni yopiShqoqligiga boqpliqdir. SHuning uchun qumlarda sizuvchanlik, gillarga nisbatan juda kattadir. Suv siziSh koeffitsienti deb -gidravlik gradienti va kopndalang kesim yuzasi birga teng boplgan grunt sizib optgan suv miqdorini belgilovchi koprsatgichiga aytiladi. Rasm 5.1 KF-00 asbobi: 1- oplchovli suv baloncha; 2 - mufta; 3 - latun topri; 4 - filgptrlaSh trubkasi; 5 - tayanch taglik; 6 - buzilistashqiy stakan; 7 - grunt namunasi; 8 - filgptrlaSh trubkachalarini tik yopnaliSh bopyicha kopzqpatuvchi vint; 9 – naporli gradientni (qiyalikka) Shkalasi. Suvni gruntdan sizib optiSh harakatini frantsuz olimi Darsi (1885y.) iShlab chiqqan qonun bopyicha ifodalanadi: Q = Kc× F× i× t , m3 ; (5.1) bunda: Q - suv xajmi, m2 Kc - siziSh koeffitsienti, m/kun, (1sm/s= 3×107 sm/yil) F - gruntni kopndalang kesim yuzasi, m2 ; i - gidravlik gradient; t - siziSh vaqti, sek. Bosim sarfining siziSh masofasiga nisbatini ifodalovchi gradient quyidagicha hisoblanadi. i = (H2 - H1)/L = DH/L (5.2) bunda H2 - H1 - bosim sarfi, m ; L - siziSh masofasi, m ; DH - gidravlik napor; u kuyidagiga ifodalanadi DH=Rs/gS; Rs - qpovakdagi suvni bosimi, Mpa; gS - suvni zichligi gk/sm3 (3.11) ifodadagi Q/Ft qiymatini Vf orqali belgilab, grunt kopndalang kesim yuzasi bopylab, vaqt birligidagi suv sarfini qiymatini (siziSh tezligini) xisoblaymiz. Vf = Ks t (5.3) Darsi qonuni: Gruntdan suv siziSh tezligi, gidravlik gradientini miqdorini oShiShi yoki kamayiShiga topqpri proportsional Ks ikki xil usul bilan aniqlanadi. 1. Laboratoriyada maxsus asboblar yordamida, yahni KF-00 universal siziSh trubkasida qumsimon gruntlar uchun; F-1M asbobda gilli gruntlar uchun siziSh koeffitsienti aniqlanadi. 2. Gruntlarni mexanik analizi va qpovakligiga kopra hisoblaSh yopli bilan siziSh koeffitsienti aniqlanadi. Laboratoriya usuli - F-1M asbobida gilsimon gruntlarni siziSh koeffitsientini, hajmi 150 yoki 200 sm3 dan iborat boplgan xalqalar yordamida aniqlanadi.Sizib optgan suv miqdorini birinchi pgpezometrda suvni koptariliShi yoki ikkinchisidagi suvni kamayiShi hajmidan aniqlanadi. K10 = (jS/h0) t f/F L (1/i)864 , m/kun (5.4) Bu yerda: K10 -sizib optuvchi suvni haroratini 10°S keltirilgani; m/kun; jS/h0 - kuzatilayotgan suvni pasayiShiga boqplik boplgan funktsiyadir. L - grunt namunasi balandligi, xalqa balandligiga teng, sm ; t - suv satxini pasayiShga ketgan vaqt, sek; f - pgpezometr trubkalarini kopndalang kesim yuzasi, sm2 ; F - xalqa yuzasi, sm2 ; i - (0,7 + 0,03t°) harorat tuzatmasi, t - sizayotgan suvni harorati. Qumsimon gruntlar uchun KF-00 asbobida aniqlanib quyidagi ifoda bilan hisoblanadi. Ks = Q 864/TFJ , m/kun (5.5) Bu yerda: Q - sizayotgan suv hajmi, sm3 ; T - siziSh uchun tarflangan vaqt, sek ; F - trubkalarni kopndalang kesim yuzasi, sm2 ; J - gidravlik gradient; J = DH/L; DH - gidravlik naporlarni (balandliklarni) farqi, m ; L - siziSh yopli uzunligi, sm ; 864 - optiSh koeffitsienti sm/sek dan m/kunga. 5.2-rasm. Darsi tajribasiga oid chizma. Gruntlarni opzidan suvni optkaziSh miqdoriga kopra quyidagicha tasniflanadi. Jadval-5.1
Gruntlarni fizik va mexanik hossalari asosida suv siziSh koeffitsientini analitik yopllar bilan hisoblaSh mumkin. Masalan: qum gruntlari uchun quyidagi olimlarni usullari bilan hisoblaShda ifodasi bilan koprsa bopladi: Ks = S d2ur (0,7 + 0,03t) , m/kun ; (5.6) Silikter ifodasi bilan Ks = 496 M d2ur , m/kun ; (5.7) Kryuger ifodasi bilan Ks = (240 n /(100 - n)2 )d2q , m/kun ; (5.8) Bu yerda: dur , dq - qumni mavjud donalarini diametrlari, mm ; 1/ dq = q1/d1 + q2/d2 + ........+ qn/dn ; q1, q2, ...... qn- namunadagi mavjud bir xil donalarini oqpirligi, % ; d1, d2 , .......dn - u yoki bu donalarni diametrlari, mm ; S - kumni tozaligini va bir xilligini hisobga oluvchi koeffitsient; u teng - toza va yirik qumlar uchun S = 1200¸800 - mayda va kirlangan qumlar uchun S = 800¸400 t - suvni harorati, gradus S da ; M - gruntni qpovakdorligiga kopra olinadigan koeffitsient boplib slikter tuzgan tablitsadan olinadi. n - gruntni qpovakdorligi. Amaliyotda 0,1-0,2 Mpa bosim tahsirida, gruntni xillari uchun siziSh koeffitsientining oprtacha qiymati kuyidagichadir: Jadval-5.2
TakrorlaSh uchun savollar: 1. Gruntlarni asosiy fizik xossalarini yozing. 2. Gruntlarni hosilaviy fizik xossalarini ayting. 3. Hajmiy oqpirligini qanday aniqlanadi? 4. Gruntni tabiiy namligi qanday aniqlanadi? 5. Quyi va yuqori namlik chegarasini tuShintiring. 6. Qpovakdorlik koeffitsientini aniqlang. 7. Gruntni elastikligi bopyicha toifalaniShi? 8. Gruntni qayiShqoqligini aniqlang. 9. Gruntda suv siziSh xususiyati nima? 10.Darsi qonunini izoxlang. VI BOB.ZILZILABARDOSH ZAMINLAR VApOYDEVORLAR Seysmik hududlardagi chopkuvchan gruntlarda quriladigan binolarning poydevorlari doimiy, uzoq muddatli, qisqa muddatli yuklar tahsiridan buzilistashqari maxsus yuklar tahsiriga yahni - zaminni chopkiShi va seysmik yuk tahsiriga hisoblaniShi lozim. Zamin va poydevorlarni loyihalaShda albatta maxsus yuk deb qaraladigan chopkiSh va seysmik yukning bir vaqtdagi tahsirini hisobga oliSh tavsiya etiladi. Bu opz navbatida bino tuzilishini murakkablashuviga sabab bopladi, shuning uchun bu ikki tahsirdan hosil bopladigan yuklaniShni iloji boricha kamaytirish chorasini kopriSh kerak, zilzilaga qarshi yahni seysmik yukni kamaytiruvchi maxsus konstruktiv choralar kopriladi xolos. poydevorlarning chopkishini oldini olish maqsadida chuqur oprnatiladigan poydevorlardan foydalaniladi. sHunda chopkish sababli hosil bopladigan maxsus yuklar deyarli nolga aylanib qoliShi mumkin. Ushbu chora amalga oshirilganda binoga tahsir etuvchi yagona maxsus yuk seysmik yuk qoladi xolos. Amalda gruntni cho’kishidan hosil bo’ladigan va seysmik yukning bir vaqtdagi tahsiri extimoli juda kam bo’lgani sababli bu yuklardan hisoblash alohida-alohida bajarilishi mumkin, so’ngra yuklar to’plami tuzish qoidasiga muvofiq nokulay yuk tanlab olinadi. Turar joy binolari va yirik binolarni 8-9 balli zonalarda ko’rishda agar bino asosi 20-40 sm gacha cho’kish bersa binolarni konstruktiv tuzilishiga tahsiri xavfli bo’lmaydi va metall sarfi ko’p bo’lmasligi isbotlangan. [1,2,8,29,30]. Agar asosda cho’kish 20-40 smdan ortib ketsa, bunday cho’kishdan hosil bo’ladigan qo’shimcha zo’rikishlarga qarshilik ko’rsatuvchi qo’shimcha choralar ko’riladi, yahni zaminga qo’shimcha armaturalar yotqiziladi. Bundan kelib chiqqan holda binoni hususiy oq’irligidan hosil bo’ladigan cho’kishlarni 20-40 sm ortmaydigan holda loyihalash choralari ko’riladi. Zilzilabardosh zaminlar va ularni loyihalash. Umumiy mahlumotlar. Qurilish maydonini zilzilabardoshligi. Mahlumki zilzila sodir bo’ladigan hududlarda qurilish olib borishda maxsus me’yorlarga amalga qilish kerak. [8,18.22] Harakatdagi me’yorlarda seysmikligi 7, 8, 9 va undan ortiq bo’lgan xududlarda quriladigan bino va inshootlarni loyihalash va qurish jarayonida ularga qo’yiladigan talablarni belgilaydi. Tez-tez zilzila sodir bo’ladigan hududlarda quriladigan binolar ishlatilish muddati davomida zilzilabardoshlik talablariga javob berishi kerak. Bunday talablar quyidagilardan iborat: a) odamlarning havfsizligini tahminlash, qimmat baho buyum va ashyolarnisaqlab qolish; b) xisobiy zilzila kuchi tahsir etganda binoni bemalol ishlashini tahminlash; “Zilzilaviy xududlarda qurilish” (KMK 2.01.03 -96) mehyoriy xujjatda seysmik xududlarda me’yorlash qoidalari ishlab chiqilgan bo’lib mamlakatimizda qurilayotgan barcha bino va inshootlar, shu mehyor talabi asosida bo’lishi shart. Binolarni loyihalash va mavjud binolarni tahmirlash jarayonida qurilish olib boriladigan hududni seysmologik holati hisoblanishida quyidagilar xisobga olinadi; 1)Seysmik ta’sirning ehtimoliy kuchi va zamin tebranishlari tezlanishini; 2) Seysmik tahsirlarning takroriyligi; 3) Zamin seysmik tebranishlarning spektral tarkibini. Seysmik kuchlarning tahsiri va takroriyligi o’rtacha seysmik hossaga ega bo’lgan gruntlardan tashkil topgan maydonlar uchun to’q’ri keladi. Qurilish maydonchasining seysmikligi ixtisoslashtirilgan ilmiy- tadqiqot institutlari [ 18] izlanishlari natijasida seysmikligi 6 ball va undan yuq’ori bo’lgan hududlar uchun tuzilgan seysmik mikrotumanlashtirish kartalar va xujjatlari asosida belgilanadi. Gruntlarni seysmiklik toifasiga ko’ra, ularda sodir bo’ladigan -geologik izlanish natijalari asosida maxsus jadvallardan olinadi. 8.1-jadval. Inshoot zaminining zilzila bardoshligini aniqlashda toplqinlar tahsiri natijasida hosil bopluvchi seysmik tebranishning yuqori qiymati (amax) asosiy ro’l’. Shuning uchun seysmik tezlanishning yuqori qiymatini to’q’ri va aniq belgilash juda katta ahamiyatga ega. Bu maqsadda aholi yashaydigan yirik aholi joylarida hamda katta ahamiyatga ega bo’lgan sanoat hamda gidrotexnika qurilishi obhektlarida maxsus geologik va gidrogeologik qidiruv ishlari olib boriladi. Bu qidiruv snatijasida kuzatilgan rayon uchun yirik yirik masshtabli xarita tuzilib, unda turli gruntlar o’ziga xos ballar bilan ifodalanadi. “Seysmomikrorayon” xaritasi deb ataluvchi bunday xaritalardan maydonning zilzilaga nisbatan mustahkamligini va qurilish ishlari olib borish uchun qulay bo’lgan maydon axtarishda foydalaniladi. (6.1-rasm.) 6.1-rasm.Toshkent shahrining seysmomikrorayon kartasi. Odatda zilzilaga chidamli ‘qulay gruntlarga, buzilmagan yaxlit toq’ jinslari, zich joylashgan, kam namli yirik va mayda zarrachali gruntlar kiradi. Shu bilan birga tik qiyaliklar, zax chuqurliklar va tekisliklar, shuningdek, to’la namlangan mayda zarrachali qumlar, plastik holatdagi loylar, soqp tuproqli gruntlar gruntlar zilzila jihatidan noqulay deb hisoblanadi. Seysmomikrorayon xaritasi tuzishda tadqiqotchilar turlicha holatlarni asos qilib olganlar. Masalan, Safarin A.N., popov V.V.,Gzelishvili I.A. va boshqalar qurilish rayonining injenerlik- geologik va gidrogeologik shart- sharoitlarini asos qilib olgan boplsalar, boshqalar (Savarenskiy Ye.F., Antonenko E.M., puchkov S.V va boshqalar). Zilzila vaqtida yozib olingan gruntlarning spektr ko’rsatkichlarni yana bir boshqalar (Medvedgpev S.V.., Karapetyan V.K., Mirzaev V.M va boshqalar) esa maydon injenerlik- geologik va gidrogeologik shart sharoitlarini hisobga olgan holda turli asboblar orqali yozib olingan gruntlarning xususiyatlarini asos qilib oldilar. Qurilish maydonlarining injenerlik- geologik va gidrogeologik shart sharoitlarini hamda bino va inshootlarning zilzila oqibatida zararlanish tomonlarini kuzatiSh natijasida shu narsa mahlum bopldiki, hisoblash ishlarida seysmik rayon xaritalaridan foydalanish bahzi kamchiliklardan holi emas. bu kamchiliklarning asosida katta-katta maydonlarning seysmik jihatdan keng ballarga birlashtirilishi yotadi. Mahlumki, har bir inshoot poydevori joylashgan zamin gruntlari opzining litologik tuzilishi va fizik- mexanik xossalari bilan tubdan farqlanadi, shuningdek qurilish maydonining geomorfologik xususiyatlari va gidrogeologik xossalari ham turlichadir. Bunday holda butun bir rayon bo’yicha yaxlit bir seysmik ballga birlashadigan sharoitni topish imkoniyati deyarli yo’q.Shuning uchun har bir alohida qurilish maydoni gruntlarini fizik mexanik, mustaxkamlik koprsatkichlari va seysmik xususiyatlarini hisobga olgan hisoblash bali oprnatish inshoot mustahkamligini tahminlashning asosiy garovidir. Agar binolar zamini lyoss va lyossimon chopkuvchan gruntlardan iborat boplsa, gruntni cho’kuvchanlik xususiyatini kamaytirish choralari ko’riladi. yahni har xil atmosfera tahsiridan – yomq’ir qor suvlaridan himoya qilinadi. Qurilish maydonini tekislash jarayonida zaminga yomq’ir suvlari to’planmasligini tahminlash eng muhim masalalardan biri hisoblanadi. Maydoning dastlabki relg’efini saqlab qolish maqsadga muvofiqdir, bunga qo’shimcha yomq’ir suvlarini qochirish choralari uchun ariq, kanalizatsiya tizimi tashkil etiladi. Shu holatda poydevorga suv ta’sir etmaslik choralarini ko’rish lozim. Imorat ostida qaziladigan xandaqga (kotlovan) suv oqizmaslik kerak, to’kma grunt yaxshilab shibbalanadi, bino atrofiga yetarlicha kenglikda suv o’tkazmaydigan beton, asfalt yo’lka (otmostka) yotqiziladi. Binoni suv bilan tahminlash tizimidan (sovuq suv, issiq suv kanalizatsiya tizimi) suvning sizib chiqmasligi zarur bo’lganda maxsus choralar ko’riladi. Gruntni cho’kishini xisobga olib egiluvchan po’latlardan quvurlar tayorlanadi. Bosim ostida ishlovchi cho’yan quvurlar shikastlanganda tezkorlik chorasini ko’rish uchun ular tonellarga yotqiziladi. Bosimsiz ishlaydigan kanalizatsiya quvurlari ostiga suv o’tkazmaydigan novlar o’tkaziladi; to’planib qolgan suvlar shu novlar orqali maxsus quduqlarga oqiziladi. Gruntlarning mustahkamlik ko’rsatkichlarini oshirish bo’yicha tadbirlar. Gruntning mustahkamlik ko’rsatkichlari qiymatlari φ, Sw ni ko’paytirish, bevosita muvozanat tezlanishi tezl ning va zaminlarning mustaxkamlik koefitsienti Km ning oshishiga olib kelishi mahlum. Zilzilaga bardosh zaminlar.O’zbekistonning kuchli zilzilalar yuz beruvchi rayonlarida ko’plab turli inshootlar qurilishi sababli ularning seysmik jixatdan mustaxkamligini ta’minlash asosiy vazifalardan biridir. Shu bilan birga bu qurilayotgan inhootlar texnik- iqtisodiy tomondan ham qulay bo’lishi kerak, chunki 1 ball yuqoriga hisoblangan inshoot tannarxi 4% dan ko’p miqdorga oshib ketishi ma’lum. Shuning uchun ham qanday zaminning zilzilaga mustaxkamlik holatini aniqlashda konkret gruntlarning fizik- mexanik va mustaxkamlik ko’rsatkichlaridan foydalanish, yuqorida aytkanimizdek, maqsadga muvofiq bo’lib qoladi. Zilzilaga bardosh beruvchi zaminlarni aniqlashda X.Z.Rasulov ishlab chiqqan “Zilzilaga chidamli zaminlar” usuli ham ancha qo’l keladi. Bu usulga asosan har qanday qurilish maydonining zilzilaga bardoshligi shu maydon tashkil topgan gruntlarning fizik- mexanik va mutaxkamlik ko’rsatkichlari va inshootdan zaminga tahsir etuvchi bosim qiymati hisobga olingan holda aniqlanadi. Zilzila yuz bergan vaqtda grunt qatlamlari bo’ylab bo’ylama, ko’ndalang va yer yuzasi bo’yicha tarqaluvchi to’lqinlar hosil bo’lib, ularning grunt zarrachalariga va ular orasidagi suv va gazlarga tahsiri natijasida siqilish- cho’zilish va siljish kuchlanishlari vujudga keladi. Bu vaqtda grunt egiluvchan deformatsiya tahsirida bo’lishi bilan birga uning strukturasi buzilib zarrachalar o’zaro zichlanishlari ham mumkin. X.Z.Rasulov ishlab chiqqan “Namlangan gruntlar strukturasining zilzila tahsirida buzilishi” haqidagi nazariyaga asosan o’ta namlangan zarrachalari o’zaro boqplangan gruntlarga zilzila tahsir etganda, bu ta’sir birinchi navbatda grunt zarrachalarini bir- biriga bo’plab turuvchi kuch orqali qabul qilinadi. Bu kuch siljituvchi seysmik kuchlanishlar tahsiriga bardosh berganida grunt kvazi qattiq jism holida tebranishda davom etadi va grunt zarrachalari orasidagi bo’lanishlar faqat egiluvchan xususiyatga ega bo’ladi. Bundan esa zarrachalari o’zaro boq’langan gruntlar strukturasining seysmik kuchlanishlar tahsirida buzilish tabiati tebranish davrida gruntning sa qarshi mustahkamlik ko’rsatkichlari o’zgarishiga boqp’liq bo’ladi degan xulosa kelib chiqadi. Gruntlarning siljishga qarshi ko’rsatkichlari ularning siljituvchi tashqi kuchlarga nisbatan bo’lgan asosiy mustaxkamligi bo’lib, ular har qanday bosimga va grunt zarrachalarining o’zaro boq’lanish holatlariga qarab o’zgaruvchan bo’ladi. Gruntlarning siljishga qarshi mustaxkamlik masalasi zarrachalari o’zaro boq’langan gruntlarda zarrachalari boq’lanmagan gruntlarga nisbatan ancha murakkabdir. Bu murakkablik bunday gruntlar zarrachalari umumiy holda yumshoq plastik (kolloid Cw) va qattiq kristal holatdagi (Ss ) kuchlar bilan boq’langan bo’lib, ularning tabiati yetarlicha o’rganilmaganligidadir. Shu bilan birga ma’lum sharoitlarda bunday gruntlarda yumshoq plastik, bahzan esa qattiq kristall boq’lanishlar siljishga mustahkamlikni aniqlashda asosiy ro’l o’ynaydi. Gruntlarni holatiga ko’ra seysmik ballini aniqlash. 6.1-jadval
Takrorlash uchun savollar 1.Zilzila sodir bo’ladigan xududlarda qurilish olib borishda qanday mehyorlarga amalga qilish kerak? 2.Poydevorlarning cho’kishini oldini olish maqsadida qanday choralar ko’riladi? 3.Binolar zamini lyoss va lyossimon cho’kuvchan gruntlardan iborat bo’lsa,qanday ishlar amalga oshiriladi? 4.Zarrachalari o’zaro boq’langan gruntlar strukturasining seysmik kuchlanishlar tahsirida buzilish tabiati tebranish davrida gruntning siljishga qarshi mustahkamlik ko’rsatkichlariga boq’liqmi? 5.Qurilish maydonini tekislash jarayonida zaminga yomq’ir suvlari to’planmasligini tahminlash eng muhim masalalardan biri hisoblanadimi? 6.Poydevorlarning chopkishini oldini olish maqsadida qanday poydevorlardan foydalaniladi? 7.Tez-tez zilzila sodir bo’ladigan hududlarda quriladigan binolar ishlatilish muddati davomida qanday talablariga javob berishi kerak? 8.Odatda zilzilaga chidamli bo’lgan qulay gruntlarga, qanday zarrachali gruntlar kiradi? 9.Mahlumki, har bir inshoot poydevori joylashgan zamin gruntlari o’zining qanday xossalari bilan tubdan farqlanadi? 10.Qurilish maydoni gruntlarini qanday ko’rsatkichlari va qanday xususiyatlarini hisobga olgan holda inshoot mustaxkamligini ta’minlashning asosiy garovi bo’la oladimi? POYDEVORLARNI TA’MIRLASH 6.1.ZAMIN VA POYDEVORLARNI TA’MIRLASH SABABLARI Sanoat korxonalari, jamoat va turar joy binolarini ta’mirlaSh masalasi ko’tarilganda yoki foydalanishda bo’lgan binolar ostidan yer osti inshootlarini o’tqazish vaqtida, ular yaqinda yangi bino barpo etishda, shuningdek inshoot zaminida beto’xtov cho’kishlar yuz bergan vaqtda, poydevorning mustahkamligini va uning yuk ko’tarish qobiliyatini qayta baxolash talab etiladi. Bunday baholash natijasi qo’yilgan talablarga javob bermagan hollarda poydevorni tahmirlash masalasi o’rtaga tashlanadi. [1,32]. Ko’p yillik kuzatishlar natijasi foydalanishdagi bino poydevorini ta’mirlashga olib keluvchi quyidagi sabablarni belgilab berdi: - poydevorga uzatiluvchi yuk qiymatining ortishi; -poydevor materialini foydalanish davrida ma’lum sabablarga kosra yemirilishi; -zamin gruntlari mustahkamligining kamayishi; -zamin gruntlarida o’ta siljish holatini paydo bo’lishi va xokazo. Mazkur holatlar ustida batafsil to’xtab o’tamiz. [1] Poydevorga ta’sir etuvchi yukning ortishi asosan foydalanishdagi binoga qo’shimcha qavat qurishda yoki inshootni ta’mirlash jarayonida ba’zi yengil qurilmalarni mustahkam va oq’ir qurilmalar bilan almashtirish lozim bo’lgan hollarda sodir bo’ladi. Buning natijasida poydevorga tahsir etuvchi yuk qiymati koppayib, zaminga uzatiluvchi bosim gruntning yuk ko’tarish qobiliyatidan ortib ketishi mumkin. Lekin zamin gruntlarning binodan foydalanish davrida ma’lum miqdordagi zichlanishini nazarda tutilsa, bino ustiga qo’shimcha, qavatlar qurish ko’p hollarda bezarar kechishini ehtirof etish mumkin. Bunga ishonch hosil qilish uchun zamin gruntlaridan namunalar olib tajriba ustaxonasi sharoitida tekshiriladi. Ammo poydevor osti gruntlaridan namuna olish yoki ularni joyida tekshirishga hamma vaqt ham imkoniyat bo’lavermaydi. Shuning uchun amaliy hisoblash ishlarini olib borishda inshoot ostida zichlangan gruntlar hisobiy bosimini 30-40 % ga ko’paytirish tavsiya etiladi. Lekin bunday taxminiy tavsiyalar inshoot va uning poydevori shart-sharoitini, saqlanganlik darajasini to'la-tekis hisobga olmasligi ma’lum. Buning uchun binoning barcha qurilmalarini sinchiklab ko’zdan kechirish lozim. Agar ularda yoriqlar yoki boshqa zararlangan qismlar paydo boplgan boplsa, masala ancha murakkablashishi ayon. Binoning barcha qurilmalari yaxshi saqlangan bo’lib, uni qo’shimcha yuklatish lozim bo’lsa, zamin gruntlarini yangidan cho’kishga hisoblab ko’rish kerak. Hosil bo’lgan natija zaminning ruxsat etiladigan bosimi qiymatini 20-30 % ni buzilistashkil etsagina, bunga ruxsat etiladi. Aks holda esa qo’shimcha tadbirlar belgilash taqozo etiladi. Poydevor materialining yemirilishi asosan grunt suvlarining salbiy tahsiri natijasida ro’y beradi. Bunda poydevor tarkibidagi betonning yoki yirik toshlar orasidagi qorishmaning sifati pasayib, poydevor o’z vazifasini bajara olmaydi va zaminda cho’kishlar yuz beradi. Ba’zi sharoitlarda poydevor tarkibidagi temir o’zakning zanglashi va chirishi kuzatiladi. Bunday noxush holat poydevorning egilishga ishlashiga ta’sir etib, uning tag yuzasi maydonini kamayishiga, natijada esa zamin gruntlarini qo’shimcha cho’kishga olib keladi. Zamin gruntlarining mustahkamlik ko’rsatkichlarini kamayishi, aksariyat ularning qo’shimcha namlanishi oqibatida yuzaga keladi. Mahlumki, grunt namligini ortishi, asosan, uning mustahkamlik ko’rsatkichlarini, yahni bo’planish kuchi Cw va ishqalanish kuchi Sw ni kamayishi bilan boq’liq. Bu esa o’z navbatida zamin turq’unligini susaytiradi. Ba’zi hollarda zamin gruntlari turq’unligini pasayishida undagi zo’rikish holatini o’zgarishi xam sabab bo’lishi mumkin. Bunday holatni yuzaga kelishi yuqorida aytganimizdek, binoga qo’shimcha qavat kurish, uning ostida yoki arofida yerto’la barpo etish va shunga o’xshash tadbirlarni belgilash oqibatidir. Buning natijasida kutilmagan xodisalar ro’y berib, zamin turq’unligi buzilishi va poydevor ostidan gruntni sitib chiqarishi holatlari yuzaga kelishi turmushdan ma’lum. Shuningdek, zamin gruntlarining cho’kishi kimyoviy ta’sirlar natijasida grunt tarkibidagi organik moddalarning chirishi yoki cho’kuvchan gruntlarning qo’shimcha namlanishi oqibatida xam yuz berishi mumkin. Zamin gruntlarida o’ta siljish holatini yuzaga kelishi loyihachilar yoki quruvchilar tomonidan yo’l qo’yilgan xato oqibatida ham sodir bo’lishi mumkin. Inshoot zamini loyihasini tuzish jarayonida bahzi muhandislar grunt hususiyatlarini topliq hisobga olmay, shu atrofdagi foydalanishda bo’lgan binoga oid mahlumotlar asosida pala-partish ish yuritadilar. Natijada loyihalanayotgan zamin gruntining opziga xos hususiyatlari nazardan tushib qoladi va mahlum vaqtdan so’ng unda kutilmagan o’ta cho’kish holati yuz berishi mumkin. Bunday holatlar poydevor uchun handaq qazish vaqtida tabiiy gruntlar tuzilishini buzish oqibatida quruvchilar tomonidan ham tez-tez sodir etib turiladi. Natijada zamin poydevorni ta’mirlash bilan boq’liq bo’lgan serxarajat tadbirlarni qo’llash lozim bo’ladi. Takrorlash uchun savollar. 1. Poydevorni ta’mirlashga olib keluvchi sabablar? 3. Gruntlarining cho’kishi kimyoviy ta’sirlar natijasiga’? 4.Ba’zi sharoitlarda poydevor tarkibidagi temir o’zakning zanglashi tahsir etadimi? 5. Zamin gruntlarida o’ta siljish holatini yuzaga kelishi nimaga boq’liq? 6. Poydevorga ta’sir etuvchi yukning ortishi asosan nimaga sabab bo’ladi? 12.2-§.ZAMIN VA POYDEVORLARNI TA’MIRLASH USULLARI Qurilish amaliyotida qo’llaniladigan zamin va poydevorlarni ta’mirlashga oid usullar turli-tuman bo’lib, ularni umumiy maqsadga qarab shartli ravishda uch turga bo’lish mumkin: -zaminga uzatiluvchi bosim qiymatini kamaytirish; -poydevor materialini mustahkamlash; -zamin gruntlarining mustahkamlik ko’rsatkichlarini oshirish. Zaminga uzatiluvchi bosim qiymatini kamaytirish. Gruntlar mexanikasi fanining asoschilaridan biri K.Tertsagi yigirmanchi yillarning boshidayoq “Agar imkoniyat yaratilsa har qanday grunt sharoitida (garchi u nihoyatda bo’sh bo’lsa ham) kanchalik yuqori qiymatli yuk ta’sir etishdan kat’iy nazar (garchi u o’ta katta qiymatli bo’lsa ham) mustahkam va turqpun zaminli bino yaratish mumkin” deb yozgan edi. Bu gapning mazmunida ikki narsa yotadi: birinchisi poydevor tag yuzasi oplchovlarini kattalashtirish yopli bilan zaminga uzatiluvchi bosim qiymatini kamaytiriSh; ikkinchisi esa - poydevorni chuqurligini oshirib, bosim qiymatini chuqur joylashgan mustahkam qatlamlarga uzatish. Darhaqiqat zaminga uzatiluvchi bosim qiymati, asosan, poydevor tag yuzasining oplchovlariga boqpliq boplib, yuza kattalashishi bilan bosim qiymati kamayadi. Lekin poydevor tag yuzasi oplchovlarini kattalashtirishda ham mahlum chegara boplib, u binoning reja o’lchovlari bilan belgilanadi. Zaminga uzatiluvchi bosim qiymatini kamaytirishning ikkinchi yopli poydevor chuqurligini oShirib, uni zaminning chuqur joylashgan mustahkam va kopp yuk koptaruvchi qatlamlariga joylashtirishdir. Bunga ochiq handaq qazish yordamida yoki erishish mumkin. poydevor tag yuzasini kengaytiriShni amalda ikki usul yordamida bajariSh mumkin. Birinchisi, gruntga qopshimcha bosim tahsirisiz poydevor tag yuzasini kengaytiriSh; ikkinchisi esa qopshimcha bosim tahsirida tag yuzani kengaytirish. Ikkala holda ham poydevorning mustahkamligi oShib, tag yuzasining umumiy maydoni ortadi. Mahlumki, poydevor tag yuzasini kengaytiriSh majburiyati, asosan, unga uzatiluvchi yuk qiymatining ortishi bilan boqpliq. Agar tahmirlangan poydevorning holatini kuzatsak, tahmirlaShning ikkinchi usulini birinchisiga nisbatan afzalroq ekanligiga iShonch hosil kilamiz, chunki birinchi usul yordamida tahmirlangan poydevorning yangi qismi bosimning oz miqdordagi bo’lagini qabul qiladi. Q’tgan bo’lagi esa eski poydevor zimmasiga yuklanaveradi. Biroq poydevorning yangi qismi uning tagidan sitib chiqarilishi mumkin bo’lgan gruntni bostirib turish uchun xizmat qilishi ahamiyatlidir. Ikkinchi usulda ta’minlangan poydevor zamini qopshimcha yuklanishi natijasida gruntning zichligi ortishi sababli mustahkam bo’ladi. Shuning uchun undagi chopkish qiymati nisbatan kam bo’ladi. Foydalanishda bo’lgan bino poydevorning chuqurligini oshirish ancha murakkab masaladir. Bu ishni amalga oshirish hamma vaqt murakkab extiyot choralari ko’rishni talab etadi, aks holda bino zararlanishi mumkin. Ta’mirlanuvchi poydevorni maxsus ko’targichlar (domkrat) yordamida maxkamlab, uni tagidan oz-oz qismlarga bo’lib kavlanadi. Kavlangan qismga beton quyilib, so’ngra keyingi qismga optiladi. Bu iShni poydevor tag yuzasi toplguncha davom ettiriladi. Sayoz poydevorlarning chuqurligini oshirish maqsadida ularni o’tqazish amalda keng qo’llaniladi. Buning uchun xam ikki usul mavjud. Birinchisi poydevor tanasini tik va burchak ostida parmalab (parmalash diametri 15-20 sm) purkagichlar yordamida yuqori bosim suyuk beton yuboriladi. Ikkinchi usul esa poydevorni maxsus ko’rsatgichlar yordamida mahkamlab, uning ostiga yiq’ma temir-beton qoziqlarni bosib kiritiladi. Poydevorni materialini mustahkamlash. Qurilish amaliyotida bunga talab tez-tez uchrab turadi, chunki binoning yer yuzasidagi qismi ma’lum muddat o’tgach ta’mirlashga muxtoj bo’lganidek, uning yer osti qismi ham turli sabablar oqibatida (sizot suvlarining yemiruvchan tahsiri; temir o’zakning zanglab chiqarishi; poydevor materialining vaqt o’tishi bilan sifatsizlanishi va x.) tahmirlashni talab etadi. Bunday hollarda poydevor atrofi maxsus temir-beton qoplama yordamida o’raladi. Q’olamalar poydevor materialini yemiriliShdan saqlabgina qolmay, balki uni mustahkamligini oshiradi ham. Agar poydevor tarkibidagi qorishmani sifati pasaygan bo’lsa, uning tanasida maxsus teShiklar parmalab, ular orqali bosim ostida tsement qorishmasi yuboriSh tavsiya etiladi. Bahzan poydevor ostki qismiga joylashtirilgan temir o’zak zanglashi va chirishi natijasida o’z vazifasini to’la bajara olmay qoladi. O’zakda hosil bo’lgan zo’riqishlarni kamaytirish maqsadida poydevorning ustki tanalari atrofini temir-beton koplama bilan oprash maqsadga muvofiqdir. Bunda poydevorning kengaygan ostki qismi qisqarib, temir o’zakning zo’riqishi ma’lum darajada kamayadi. Zamin gruntlarining mustahkamlik koprsatkichlarini oshiriSh ularni sunhiy usullar yordamida qotirish demakdir. Bunday usullar o’ta murakkab va qimmat turishiga qaramay, ba’zan ulardan foydalanish bino va inshootni buzilishdan saqlab qolishdagi yagona yo’l bo’lib qoladi. Mahlumki, sunhiy usullar yordamida qotirilgan zamin mustahkamligi bir necha o’n marta oshib, turq’unligi esa binoni uzoq vaqt shikastlanmay saqlashini tahminlaydi. Poydevor osti gruntlarini butun zamin bo’yicha qotirish maqsadga muvofiqdir. TakrorlaSh uchun savollar. 1. Sunhiy usullar yordamida qotirilgan zamin mustahkamligini oshirish mumkinmi? 2.Zaminga uzatiluvchi bosim qiymatini kamaytirish usulini asoschilarini ayting. 3. Sayoz poydevorlarning chuqurligini oshirish maqsadida qanday ishlar amalga oshiriladi? 4. Poydevor tag yuzasini kengaytirish majburiyati nimaga kerak bo’ladi? 5.Zaminga uzatiluvchi bosim qiymati, asosan, qanday o’lchamlarga boq’liq? 6. Zamin gruntlarining mustahkamlik ko’rsatkichlarini oshirishda qanday ishlar bajariladi? Laboratoriya ishlarini bajarish uchun ishlanmalar. Laboratoriya ishlarini bajarish uchun avvalo bino va inshootlarning tayanch konstruktsiyasi bo’lgan poydevorni ko’tarib turgan zamin gruntlarini fizik va mexanik xossalarini oprganish, poydevorlarini material, texnika va mexnat sarflaridan tejamkor, ma’qul variantlaridan loyihalashga imkon berib, bino va inshootlarda notekis deformatsiyalar sodir bo’lmasligini oldini olish uchun laboratoriya ishlarida oprganiladi. Talabalarga gruntlarni fizik-mexanik xossalarini aniqlashni, ishlarni bajarish texnologiyalarini oprganish, mahruzadan olingan nazariy bilimlarni, amaliy tajribalarni bajarishga tadbiq qilish yo’llarini oprgatib ularni bilimlarini chuqirlashtirishdir. Talabalar zamin gruntlaridan monolitlarni (namunalarni) olish, tajriba sinovlariga tayyorlash, tajribalarni optkazish uchun zarur asbob uskunalarni ishga tayorlash ular bilan ishlash, tajriba natijalari bilan ishlash, hisobotlar tuzish hamda gruntlarni asosiy fizik va mexanik xossalarini aniqlash sir-asrorlarini oprganadi. Har qaysi laboratoriya ishlarini boshlashdan oldin uni koprsatmasini chuqur oprganib, ma’ruza materiallari bilan boq’lab, kerakli asbob-uskunalarni xozirlab, mehnatni muxofaza qilish, texnika xafsizligiga rioya qilib, tajriba sinovini boshlash tavsiya etiladi. Har bir laboratoriya ishi tugagandan keyin yangisini boshlashdan oldin opqituvchiga himoya qilib tegishli reyting balli bilan baholanadi. Rejalashtirilgan ishlar bajarib umumiy hisobot tayyorlanib oxirgi mashq’ulotda himoya qilinib umumiy reyting bali qo’yiladi. Fan bo’yicha ilmiy-tadqiqod ishlarini bajaradigan iqtidorli talabalar uchun qurilish maydonida bajarilgan injener-geologik qidiruv ishlarini natijalari va laboratoriyada aniqlangan gruntni asosiy fizik xossalarni to’ldirish uchun jadvallar berilgan. Rasm K2. Gruntlarning litologik qirqimda ko’rsatish shartli belgilari. Rasm K1. Laboratoriya ishlarini bajarish uchun asosiy asbob-uskunalar: a – texnik tarozi, toshlari; b – gruntni kesuvchi metall kolgptso, ostki va ustki oynaklar; v– eksikator; g – tomizgich; d – piktometr; ye – farfor sopol topqmoqcha kosachasi; j – Shpatel; z – quritish shkafi termometr bilan (termostat); i – qpalvirlar dastasi; k – alyumindan yoki shisha byukslar; l – grunt namunasi. Rasm 1. Qurilish maydoni Quduq № 5300 - quduq nomeri 2280 - asbsolyut satxi quduq chuqurligi raqamli belgisi. EOC -Er osti suvi Rasm 2. Litologik qirqim 1-4 quduqlar bo’yicha Rasm 3. Litologik qirqimda xandaqga qo’yilgan mayoq poydevorlar o’rnatilish andozasi. Rasm 4. Shartli belgilar. 1 - Laboratoriya ishi. Gruntning tabiiy zichligini aniqlash (qirquvchi kolgptso usulida). Gruntning tabiiy zichligi 0 deb - uning tabiiy xoldagi (namligi bilan) oq’irligini, xajmiga (q’ovaklari bilan) bo’lgan nisbatiga aytiladi, gk/sm3 bilan o’lchanadi. Maqsadi: Fanni gruntlarni fizik xossalari qismida berilgan nazariy bilimlarni, aniq injenerlik tajribalarini o’tkazishga tadbiq qilishni, undagi texnologik jarayonlarini o’rganishni, tajriba natijalarini taxlil qilishni talabalarga singdirib bilim sifat ko’rsatkichini yuqori qilishdir. Amaliy ahamiyati: Tabiiy zichlik - gruntni o’pirligini, zaminida hosil bo’ladigan zo’riqishlarni, gruntni tabiiy bosimini, mustahkamlikligini, yuk ko’tarishni, turq’unligini, tirgak devorlarga bosimi va boshqa hisobiy koprsatkichlarini aniqlashga imkon beradi. Vazifasi: Gruntni tabiiy zichligini «qirquvchi kolg’tso usulida» aniqlash monolitlar olish, tajriba sinoviga tayyorlash, ish bo’yicha zarur asbob-uskunalarni, saralash, ishlanish ish bo’yicha mehyoriy xujjatlar KMK va standartlari talablar talabalarga o’rgatishdir. Zaruriy asbob uskunalar va materiallar: 1. Grunt monoliti. Monolit deb har xil shaklda qirqib olingan tabiiy strukturasi buzilmagan va namligi saqlangan grunt bo’lagiga aytiladi. 2. Kolso, osti o’tkirlangan, usti buramali taqma. rasm 1.1 3. Pichoq. 4. Oynak. 5. Tarozi, toshlari bilan. 6. Tekislagich. 7. Parafin 8. Temir idish parafinni eritishga. пичок Rasm 1.1. Kolsoni gruntga botirilishi. Ishni borishi: 1. Kolsoni raqamli belgisi, hajmi, oq’irligini aniqlab 1-jadvalga yoziladi. 2. Temir qutidagi, parafin bilan qoplangan grunt monolitini usti pichoq bilan parafin qoplamasidan tozalanadi va tekislanadi. 3. Bir tomoniga o’tkirlangan taqma o’rnatilgan kolsoni tozalangan grunt yuzasini oprtasiga yoki ochilgan zamin gruntiga qo’yiladi. O’tkirlangan taqma, kolsoga maxkam burab qotirilmaydi, u 1/4 qismga burab qo’yiladi. rasm 1.1. Kolsoni bosib gruntga 3-4 mm botiriladi (kolgptso qiyshaymasligi zarur). 4. Taqmani gruntga botirilishidagi ishqalanish kuchini kamaytirish uchun, uni buzilistashqi tomonidagi gruntni pichoq bilan qirqib tozalanadi. rasm 1.1a. 5. Yana yangi bosim berilib, kolsoni monolitga 3-4 mm botiriladi va 4- banddagi ish qaytariladi, shu jarayon kolsodan grunt 1-2 mm o’sib chiqqangacha takrorlanadi, rasm 1.1b. 6. Kolso ostidagi grunt konussimon qirqiladi va monolitdan zamindan ajratiladi. 7. “Konus” kesilib olib va kolso o’tkir taqma tomoni bilan oynak ustiga tikka qilib qo’yiladi. 8. Kolsodan chiqib turgan gruntni yuzasi, kolso qirq’ogiga teng qilib qirqib tashlanadi. Gruntni qirqib tozalash kolso o’rtasidan chekkasiga perimetriga (kirqpoklariga) qarab pichoqni xarakatlantirish bilan bajariladi. Tekislagich bilan kolso yuzasi tekislanadi, tekislagichni, kolso yuzasiga perpendikulyar qilib ushlanadi va asta-sekinlik bilan tekislash bajariladi. Ayrim hollarda grunt zarralari opyilib chiqib ketsa uni o’rni to’ldiriladi. Bunda to’ldirilgan yuzani bosilmaydi. 9. Kolsoni tozalangan tomoniga oynakni qo’yilib, uni to’ntariladi va asta-sekin burama holda o’rnatilgan taqma kolso pichoq’i bo’shatilib olinadi, chiqib turgan gruntni tozalab, tekkislash 8- bandda ko’rsatilgandek bajariladi. 10. Kolsoni rezbasi yopishib qolgan grunt zarralaridan yaxshilab tozalanadi hamda kolso grunt bilan tarozida (0,01 gk aniqlikkacha) tortiladi. Gruntni tabiiy zichligi 1,62,0 gk/sm3 oraliq’ida bo’ladi, uning qiymatlarini ortishi zichligiga va namligiga boq’liqdir. Tabiiy zichlik xisoblashda 0,01 gk/sm3aniqlikda bajariladi; olingan natijalarni 1-jadvalga kiritiladi. Kolsoni hajmi 49,24 sm3 Tajriba natijalari. 1-jadval
2 - Laboratoriya ishi. Notopq’ri geometrik shaklli grunt namunasini tabiiy zichligini aniqlash (parafinlash usuli) Bu usulda namunaning hajmini aniqlash idishdagi suyuqliqni siqib chiqarishga asoslangan bo’lib, hajm o’lchagich yoki gidrostatik torozidan foydalaniladi. Maqsadi: Shu mavzu b’pyicha nazariy bilimlarni mustahkamlash, noto’q’ri geometrik shaklli, donalari yopishgan gruntni, yoki yengil uqalanib (quyqalanib) ketidigan gruntlarni tabiiy zichligini, ularni strukturalarini buzmasdan, namligini o’zgartirmasdan aniqlash tajriba usulini o’rgatib bilimlarini chuqurlashtirishdir. Amaliy ahamiyati: 1-laboratoriya ishida bayon etilgan. Vazifasi: Qurilish amaliyotida ko’p xollarda, noto’qpri geometrik shakldagi gruntlarni tabiiy zichligini aniqlash zarur bo’ladi, shunday hollarda mutaxassislar qanday ishlarni bajarish kerakligi, unda ishlatiladigan asbob-uskunalarni va me’yoriy xujjatlarni oprgatishdir. Zaruriy asbob uskunalar va materiallar: 1. Grunt namunasi 2. Parafin; eritish uchun idishi bilan 3. Spirtli isitgich 4. Tarozi, yoki gidrostatik tarozi toshlari bilan 5. Pichoq, metall igna yoki plastina. 6. Ip. 7. Hajm oplchagich silindrsimon 8. Suv, maxsus belgili (gradatsiyalangan) idish. Rasm 2.1. Babakov namunasi. Ishni borishi: 1. Noto’q’ri geometrik shakldagi xajmi 30 sm3 dan kam bo’lmagan grunt namunasini olib, pichoq bilan yon tomonlarini oxista tozalanadi yuzasi deyarli silliqlanadi va uni oq’irligi aniqlanadi Q, Gk. Rasm 2.2.Xajm o’lchagich asbobi. 2. parafinni 600S gacha qizdirib eritib, namunani har tomon yuzasini botiriladi, namunani hamma sirti, yupqa parafin pardasi bilan qoplanadi. 3.Parafin pardasi qotgach, namuna ko’zdan kechiriladi, parafin pardasidagi pufakchalar, yoriqlar, darz ketgan joylari aniqlanadi (agar shunday nuqsonlar bo’lsa). Ularni ustidan qizigan metall tayoqchasi yoki plastinasini yurgizib nuqsonlar ketkaziladi. Bundan keyin grunt namunasi ikkinchi suyuq parafin pardasi bilan qoplanib, qurigandan keyin pishiq ip bilan boq’lanadi. Parafinlangan grunt namunasini tortilib oq’irligi aniqlanadi (Q2, gk). parafin oq’irligini aniqlanadi: Qp = Q2 -Q1 , gk parafin hajmini aniqlanadi: Vp = Qp / 0,9 sm3 Bu yerda p = 0,9 gk/sm3 – parafin zichligi parafinlangan namuna hajm o’lchagichdagi suvga oxista botiriladi rasm 2.1 siqib chiqarilgan suv aniqlanadi (VS, sm3 ). Gruntning tabiiy zichligi quyidagi ifoda bilan aniqlanadi. O = Q/ V gk/sm3 Tajriba uch marta uchta namuna uchun takrorlanadi ularni sinov jurnaliga 2-jadvaliga yozilib, o’rtachasi aniqlanadi. Gruntni hajmi quyidagiga teng V = VC – Vp sm3 Tajriba natijalari 2-jadval
Tajribada sinalgan gruntni o’rtacha tabiiy zichligi 1,883 g/sm3. Rasm 2.2a.Hajm oplchagich yoki gidrostatik tarozi. 3 - Laboratoriya ishi. Gruntlarning tabiiy zichligini aniqlash (oplchash usuli). Bu usul bilan donalari (zarralari) boq’langan (yopishgan) gruntlarni (suglinok, gill) tabiiy zichligini aniqlanadi. Maqsadi: Dala sharoitida, suglinok va gill gruntlaridan (zarralari yopishganlik xususiyatidan foydalanib), topqpri geometrik shaklda namunalar kesib olish (tabiiy strukturalarini buzmasdan, namligini o’zgartirmasdan), o’lchab ularni hajmini va tabiiy zichligini aniqlash mavzularida, talabalar olgan nazariy bilimlarni, tajriba optkazishga tadbiq qilib ularni bilimlarini mustaxkamlashdir. Amaliy axamiyati: Gruntlarni fizik xossalarini joylarda aniqlash, zamin gruntlarini mustaxkamlik ko’rsatgichlarini tezkorlik bilan aniqlashga imkon beradi, kam xarajatli samaradordir. Zarralari yo’ishgan gruntlarga bu usulni qo’llash tavsiya etiladi. Vazifasi: Tabiiy zichlikni «o’lchash usuli» bilan aniqlashdagi olgan nazariy bilimlarni, aniq injenerlik masalalariga tajriba ishlariga tadbiq qilish, undagi texnologik jarayonni talabaga bildirish, sinov natijalarini taxlil qilishni o’rgatishdir. Zaruriy asbob-uskunalar va materiallar. 1 laboratoriya ishidagi 1,3,4,5,6 asboblar 2. lineykalar 3. elektronika xisoblagich Rasm 3.1.Grunt massividan kvadrat yuzali, kub yoki prizma shakli namunalar. Ishni borishi: 1.Grunt massividan kvadrat yuzali, kub yoki to’qpri to’rt burchakli prizma shakllaridagi namunalardan biror xili qirqib olinadi va ularni yuzalari tekis qilib, qirqilib tozalanadi yoki 1 laboratoriya ishida grunt namunasini tayyorlashga qopyilgan tabalarni bajariladi. rasm 3.1. 2. Namunani o’lchamlarini aniqlab, uni hajmi hisoblanadi (V, sm3). 3.Tabiiy strukturasi buzilmagan va namligi o’zgarmay namuna tortilib, oq’irligi aniqlanadi (Q, gk). 4. Gruntni tabiiy zichligini quyidagi ifoda bilan aniqlanadi. 0 = Q/V gk/sm3 (3.1) Tabiiy zichlik 0,01 gk/sm3 aniqlikgacha tortiladi, olingan natijalar 3-jadvalga kiritiladi. . Rasm 3.1a. Grunt massividan kvadrat yuzali, kub yoki to’q’ri toprt burchakli prizma shakllaridagi namunalar. Tajriba natijalari Jadval-3.1
4 - Laboratoriya iShi. Gruntni zarralarini kuruq holdagi zichligini aniqlash. Grunt zarralarini kuruq xoldagi zichligi sdeb- grunt namunasini mineral donachalarini (mutloq quruq holdagi) oqpirligini, ularni hajmiga bo’lgan nisbatiga aytiladi; g/sm3 bilan o’lchanadi. Maqsadi: Shu mavzu bo’yicha gruntlar mexanikasi, ximiya, fizika fanlarida olgan nazariy bilimlarni donador gruntlarni quruq holdagi zichligini tajriba qilishga yo’naltirishdir. Amaliy axamiyati: Gruntlarni zarralarini kuruq xoldagi zichligini bilish - ularni q’ovakdorligi, q’ovakdorlik koeffitsientlarini, to’la suv shimuvchanligini, namlik darajasini hisoblashga, q’ovaklari suv bilan to’la turgan zamin gruntlarini, muallaq holdagi hajmiy oq’irligini topish va boshqa hisobiy ko’rsatgichlarni aniqlashga imkon beradi. Vazifasi: Mineral zarralarni mutloq quruq xoldagi xajmini va zichligini topishdagi texnologik jarayonni talabaga oprgatishdir. Zaruriy asbob-uskunalar va materiallar. 1. Grunt namunasi 2. Distirlangan suv 3. Tarozi, toshlar bilan 4. Gaz plitasi yoki spirtovka 5. Rezina tayoqchasi 6. Farfor xovoncha, yoqpoch dasta 7. Piknometr 8. Sekundomer yoki soat 9. Quritish shkafi 10. Byuks - 3 dona 11. Termometr 12. Salfetka qoq’ozi Кольцосимон белги Rasm 4.1. piktometrlar turlari. Ishni borishi: 1. Gruntni namunasini, quritish shkafida 105S xaroratda bir sutka davomida quritiladi, uni farfor idishga solib, rezina tayoqchasi bilan ezib, bir-biriga yopishgan dona va zarralarini uqalab, quyqum xosil qilinadi. Shu quyqumdan 10-1.15 g gruntni tortib olinadi. (Q0, gk) 4-jadvalga yozib qopyiladi. 2. Piknometrni rasm 4.1 tozalab, uni nomeri jurnalga yozib qopyiladi. 3.Distirlangan suvni (boshlanq/ich) harorati o’lchanib jurnalga yoziladi. Suvni piknometrni dumaloq chiziqli belgisigacha yetkazilib quyiladi, po’kagi bekitiladi. piknometrni tashqi - yuzasini filgptr qoqpozi bilan artilib tozalab quritiladi. 4. piknometrni suv bilan birga tortilib uni oq’irligi (Q1, gk) jurnalga 4-jadvalga yozib qo’yiladi, oq’irlik 0,01 gk/sm3 aniqlikgacha bajariladi. 5.Piknometrdagi suvni yarmini qayta to’kiladi va quruq voronka orqali tayo’rlangan grunt namunasi, suvga tushiriladi, probkani berkitib piknometr yaxshilab chaypalanadi. 6. Grunt donalari va zarralari atrofida yo’ishgan havo pufakchalarini to’la chiqarib yuborish uchun, piknometrni po’kagini ochib, qum vannasiga o’rnatib, suvni qaynash davridan boshlab, qumsimon gruntlar uchun 30 min., gilsimon va gilli gruntlar uchun bir soat davomida qaynatiladi. 7.Qaynatilgandan keyin suvni, vannada ilgarigi (boshlanqpich) haroratigacha sovutiladi, temperaturalari farqi 0,5S gacha aniqlikda bajariladi. 8.Piknometrni chiziqli belgisigacha suv quyilib, yana topldiriladi, qo’qoq’i berkitiladi, uni buzilistashqi yuzasi filgptr qoq’ozi bilan yaxshilab artib quritiladi va tortiladi, (Q2, g) 0,01 g/sm3 aniqlikgacha. Natijalar 4-jadvalga kiritiladi. Mineral donachalarni hajmi V0quyidagiga aniqlanadi; suv - suvni soliShtirma oqpirligi, 1 gk/sm3 teng. Ekanligini ehtiborga olib Q3 ni aniqlaymiz: Q3=(Q1 + Q0 ) - Q2, g. Yuqoridagiga kopra V0 = Q3 deb olamiz. Tajriba natijalari 4-jadval
5 - Laboratoriya iShi. Gruntning tabiiy namligini aniqlash. Gruntning tabiiy namligi deb - grunt namunasi tarkibidagi namlikni (suvni) oq’irligini, uni mineral donachalarini quruq holdagi oq’irligiga nisbatiga aytiladi, u foiz bilan o’lchanadi. Maqsadi: Shu mavzu bo’yicha talabalarni mahruzada olgan bilimlarini mustaxkamlash, tabiiy holda yotgan gruntlarni tarkibidagi namlikni (suvni) aniqlashda bajariladigan, tajriba usullarida bajariladigan ishlarini singdirishdir. Amaliy axamiyati: Zamin gruntlarning namlik ko’rsatgichlarini bilish – uni zaminda qanday namlik holatida yotganligini, qovushqoqligi (konsistentsiyasi) ko’rsatgichlarini, ularni chegaralarini aniq oprnatish, qovushqoqligiga ko’ra, qanday holatda turganligi; mineral donalari skeletini hajmiy oq’irligi; q’ovakdorligi; q’ovakdorlik koeffitsienti; namlik darajasi; to’la suv shimuvchanligi va boshqa hisobiy ko’rsatgichlar aniqlashga imkon beradi. Vazifasi: Gruntlardan namuna olish, quritish, namlikni aniqlashda ishlatiladigan asbob-uskunalar bilan ishlashdagi texnologik jarayoni talabalarga oprgatishdir. Zaruriy asbob-uskunalar va materiallar: 1. Byuks - 3 dona 2. Tarozi, toshlari bilan 3. Quritish shkafi 4. Grunt 5. Soat Rasm 5.1. Byukslar. Ishni borishi: 1. Byukslar 3 tasini, qo’qoqpi bilan filgptr qoqpozlarida quritilib, tozalab artiladi, rasm 5.1 doimiy oqpirligiga nisbatan 0,01 gk aniqlikda tortiladi Q1, ularni raqamli belgilariga mos, oq’irliklarini 5-jadvalga yoziladi. 2. Hajmiy oq’irlik aniqlangan kolsodagi grunt namunasidan 25-50 gk, miqdorda gruntni namunasini byukslarga tushiriladi. 3. Byukslarni kop’oqpi, ichidagi grunti bilan yuqoridagi aniqlikda tortiladi Q2, va raqamli belgilariga mos ularni umumiy oq’irligini 5-jadvalga yoziladi. 4. Byukslarni quritish shkafiga (termostatga) qo’qogini ochib qo’yiladi, 105S xaroratda bir sutka davomida quritiladi. Kurigan gruntli byukslarni ma’lum davrga, xavodagi namlikni yutadigan kalsiy-xlorli berk idish eksikatorda saqlash mumkin, navbatdagi mashqpulotgacha. 5. Qurigan gruntli byukslarni qop’oqpini har qaysisini o’zinikini o’ziga berkitib, ularni tortiladi Q3 yuqoridagi aniqlik darajasidi va 5-jadvalga raqamli belgilariga mos yoziladi. 6. Grunt namunasi tarkibidagi tabiiy namni 5-jadval keltirilgan ifodalar orqali hisoblanadi, aniqlikgi 0,1 foizgacha olinadi. 7. Uchta byuksdan olingan natijani o’rtachasi xisoblanadi va uni ko’rilgan grunt uchun tajribaviy natija deb qabul qilinadi. Gruntni mutloq quruq holdagi oq’irligi Q0 = Q3 - Q1, gk Gruntdagi tabiiy namni miqdori Q2 = Q3 - Q2, gk Gruntdagi tabiiy namligi kuyidagi ifodadan hisoblanadi W= (Q2 / Q0 ) 100% Tabiiy namlik uch marta takrorlanib aniqlanib o’rtachasi olinadi. Tajriba natijalari. 5-jadval
6 - Laboratoriya iShi. Gruntning tabiiy namligini «Spirt-benzin» usulida aniqlash (laboratoriya xamda dala usuli). Gruntni tabiiy namligini (uni 7-10 gk) namunasiga, spirt yoki aviatsion benzini aralashtirib yoqilishi natijasida suvni parlanib,quritilishiga asoslanadi. Maqsadi: Mahruzada shu mavzu bo’yicha, talabalarni olgan nazariy bilimlarini, gruntlarni tabiiy namligini laboratoriya va dala sharoitilarida tezkor usullarida aniqlashga tadbiq qilishni va uni texnologik tizimini singdirishdir. Amaliy ahamiyati: Laboratoriya uzoqda joylashgan tumanlarda yoki gruntlarni tabiiy namligini joyida aniqlanishi zarur hollarda, zamin gruntlarini xossalarini tezkor aniqlab loyixalashga topshiriqlar tayyorlash va boshqa 5-laboratoriya ishida ko’rsatilgan hisoblash ishlarini tezkor bajarilishi tahminlanadi. Vazifasi: Namlikni tezkor usullarda aniqlash, yopllarini talabalarga koprsatish, unda ishlatiladigan asboblarni sozlash, texnologik jarayonni talabalarga o’rgatishdir. Zaruriy asbob-uskunalar va materiallar. 1. Bogdanov uskunasi (rasm 6.1) 2. Tarozi toshlari bilan 3. Sopol idish 4. Shpatel 5. Spirt yoki aviatsion benzin 6. Sopol (metlax) plitkasi 7. Filtr qoq’ozi 8. Gugurt Ishni borishi: 1. Tagankani q’alvirsimon ko’zlaridan taglikka gruntni zarralari tushib ketmasligi uchun, filtr qoq’ozi to’shaladi; taganka filtr qoq’oz bilan tortiladi (Qt; gk). 2. Tagankani ichiga 10-15 g tabiiy nam grunt solinadi va filtr qoq’oz ustida tekis qilib yoyiladi; taganka, filtr qoq’ozi va grunti bilan tortiladi (Q1; gk). 3. Tagankani grunti bilan birga, sopol yoki beton plitka (taglik) ustiga qo’yiladi (yonqpin xavfini oldini oliSh uchun). 4. Tagankadagi grunt namunasini 5 sm3 spirt yoki aviatsion benzin bilan ho’llanadi, suyuqlikni nami qoq’ozdan optib taglikni usti namlangandan keyin yana 5 sm3 quyilib grunt aralashtiriladi. 5. Gruntdagi spirtni yoqib yuboriladi. Spirt yonib bo’lgandan keyin, grunt sovutiladi va taganka quruq grunti bilan tortiladi (Qi0; gk). 6. Grunt namunasiga 5 sm3 spirtni yana sepiladi; spirtni yondirib gruntdagi qolgan suvlarni ham parlatib – uni sovutib, gruntni taganka bilan yana tortiladi (Q0; gk). Natijalarni tajriba jurnaliga kiritiladi 6-jadvalga. Agar Q0 va Q0 lar o’rtasidagi farq 0,05 gk dan oshmasa, grunt quruq holga kelgan deb olinadi, aks xolda gruntni yoqish bir necha marta davom ettirilaveradi Q0 Namunani tarkibidagi suvni aniqlash uchun to’q’ri kelsa Q0ni miqdorini yoki shart qanoatlanmasi Q0 dagi miqdorini olinadi. Q2 =Q1 -Q0 yoki Q2 =Q1 -Q0 Quruq holatdagi grunt namunavini oq’irligi ham Q0 =Q0 -Qt yoki Q0 =Q0 -Qt bo’ladi. Q2 vaQ0 larni xisoblangan natijalarini 6-jadvalga kiritiladi. Tajriba natijalari. 6-jadval
Gruntni tabiiy namligini kuyidagi ifodadan xisoblab topiladi. W = (Q2 /Q0) 100 % = 32,5% Tajribani uch martta qaytariladi va o’rtachasini hisoblab, gruntni tabiiy namligi o’rnatiladi. 7 - Laboratoriya ishi. Qumli gruntlarni donadorligini aniqlash (elash usulida) Donadorlik, gruntni zarralarini qanaqa o’lchamlarini va ular qanday miqdorda grunt tarkibida mavjudligidan dalolat beradi. Yaqin o’lchamli grunt zarralarini topplamiga – fraktsiyalar deb ataladi. Masalan:qum zarralarini fraktsiyasi (2 0,05 mm)gacha, changsimon zarralar fraktsiyasi esa (0,05 0,005 mm) o’lchamlarda bo’ladi va x.k. Maqsadi: Talabalarni nazariy bilimlarini aniq masalalarga tadbiq qilish, tabiiy holda yotgan qumli gruntlarni donadorligini aniqlaSh usullarini, unga ishlatiladigan asbob-uskunalarni va ularda tajribalar o’tkazib natijalarni taxlil qilishni singdirishdir. Amaliy ahamiyati: Gruntni donadorlik tarkibidan – uning siqiliShi, qirqilishga qarshiligi, q’ovakligi, suv sizuvchanligi, elastikligi, hajm o’zgartirishi; o’tirishi, ishishi (donalari yo’ishgan gruntlarda) va boshqa hisoblash ishlarini bajarishga imkon beradi. Vazifasi: Donadorlikni aniqlashda ishlatiladigan texnologik tizimni ko’rsatish, talabalarga tajriba o’tkazishdagi mehyoriy hujjatlar, standartlar. Zaruriy asbob-uskunalar va materiallar. 1. Qumli grunt namunasi (500 – 1000 gk) 2. Tarozi, toshlari bilan 3. Standart q’alvir komplekti 4. Idishchlar 510 sm3 hajmli 5. Shpatel 6. Farfor tayoqcha, rezina pestik bilan Ishni borishi: 1. Qumli gruntni (500 – 1000 gk) hajmdagisini havoda quritib, qattiq karton qoq’ozga, yupqa qilib (4-6 mm) tekis qalinlikda yoyiladi; kvadrat metodi asosida, yahni tekislab yoyilgan gruntni perpendikulyar chiziqlar optkazish bilan to’rtta teng kvadratga bo’linadi hamda bir-biriga qarama-qarshi tomonidan namuna olinadi. 2. Grunt namunasini farfor idishga solib, yo’ishib qolgan kesaklarini tayoqcha bilan oxista maydalanadi va 100 gk (0,01 gk aniqlida) namuna tortib olinadi. 3. G’alvirlar ko’zlarini o’lchamlariga ko’ra quydagi tartibda tik qilib teriladi 10; 5; 2; 1; 0,5; 0,25; 0,1 mm eng tagiga ostki butun taglik qo’yiladi. 4. Qumli grunt namunasini q’alvirni yuqoridagisiga solinadi va qopqoq’i yopilib, qo’lni kafti orqali yengil tahsir bilan elanadi. Elash 3 min davom etadi. 5. Elanish tugallandi deyish uchun, har bir ko’zli q’alvirni aloxida olib oq qoq’oz ustida elanganda zarralar tushmasligi kerak. Shunda shu q’alvirda elanish tugadi deyiladi; hamma q’alvirlarni shu tarzda tekshiriladi. 6. Elanish natijasida qumli grunt namunasi quyidagicha fraktsiyalarga ajraydi; yuqori q’alvirda 10 mm – yirikroqpi; undan keyingilarida 10-5 mm, pastida 5-2 mm, yana pastda 2-1 mm va x.k. Taglikda esa 0,1 mm kichik fraktsiyalar to’planadi. 7. G’alvirlardagi qumli grunt qoldiqlarini, oldindan quritilib, tozalab, tortilib qo’yilgan idishlarga alohida-alohida solinadi va ularni xar-birini tortiladi, grunt namunasini umumiy massasiga (100 gk) nisbatan foizda qoldiqlar aniqlanadi. Natijalar 7-jadvalga kiritiladi. 8. Namunani umumiy massasiga nisbatan uni kamayish 1 foizdan kichik boplishi kerak, aks xolda tajriba aniq bajarilmagan deb topiladi. Sinovda paydo bo’lgan 1 foizdan kam tafovutni xamma fraktsiyalarga baravar bo’lib buzilistashlanadi. 9. 7-jadvalni, 3, 5 va 7 bandlaridagi grunt massasiga nisbatan protsent xisobida 2; 0,5; 0,25 va 0,1 mm yirik fraktsiyalarini yiq’indisi aniqlanadi.KMKni jadvaliga asosan qumli gruntni nomi aniqlanadi. ElaSh usulidagi tajriba natijalari taxlilini quyidagi jadvalga solamiz. Elash usulidagi tajriba natijalari taxlili. 7-jadval
Chang bo’lib uchib ketgani 7 % Xulosa: qumli gruntni nomi o’rta donali qumdan iborat. Rasm 7.1. Standart q’alvir kompleksi. 1-kopqoq’i, 2-bo’laklarga ajraydigan q’alvirlar, 3-q’alvir ko’zlari o’lchamlari, 4-taglik 8 - Laboratoriya iShi Qumli gruntni nomini aniqlash Qumli gruntlar tarkibidagi donalarni o’lchamlariga va ularni miqdorlariga ko’ra quyidagi toifalarga bo’linadi. Shaq’alli qum – donalari 2 mmdan kattasi 25%dan ko’p bo’lsa; Yirik qum – donalari 0,5 mmdan kattasi 50% ko’p bo’lsa O’rta qum – donalari 0,25 mmdan kattasi 50% ko’p bo’lsa Mayda qum – zarralari 0,1 mmdan kattasi 75% ko’p bo’lsa Changsimon qum – zaralari 0,1 mmdan kichigi 75% kam bo’lsa Maqsadi: Shu mavzu bo’yicha talabalar olgan nazariy bilimlarini tabiiy holda yotgan qumli gruntlarni nomlarini aniqlashda amaliy yopllarini, unda ishlaydigan asbob-uskunalarni, tajribani bajarish, tartibini me’yoriy xujjatlar bilan ishlashni talabaga singdirishdir. Amaliy ahamiyati: Qum gruntli zaminlarni zichligi, q’ovakligi, zichlashishini, qirqilishga, qarshiligini, suv optkazuvchanligini va boshqa deformatsiya hossalarini aniqlashga imkon beradi. Vazifasi: Vaz kontinental va dengiz yotqiziqlaridan xosil bopladigan qumli gruntlarni nomlarini aniqlashda tablitsa, grafik usullarini oprgatishdir. Zaruriy asbob-uskunalar va materiallar. 7-laboratoriya ishida keltirilganidan foydalanadi. Ishni borishi: 1. 7-laboratoriya ishidan (7-jadvalni 7-bandidan) 10; 5; 2; 1; 0,5; 0,28; 0,1 mm kichik bo’lgan fraktsiyalarni, foiz xisobida yiq’indisi qo’shiladi, grafikda ko’rsatilgandek yarimlogarifmik masshtabda yiq’indini egri chiziq’i chiziladi, rasm 8.1. Buning uchun ordinata o’qiga fraktsiyalarni protsent xisobida qo’yiladi, abstsissa o’qiga esa zarralar diametri logarifmini yoki o’lchamlarini, logarifmlarga proportsional xolda qo’yiladi, bu abstsissa o’qini ixchamroq bo’lishini tahminlaydi. Aloxida tahkidlash kerakki mayda zarralar fraktsiyasini miqdori aniq nazoratda turishi lozim. 8-jadval Qumning zarraviy tarkibi. 8-jadval
2. Egri chiziqning tuzilishidan, qumli gruntlarni bir xil donador yoki bir xil donador emasligini aniqlaSh mumkin.Misol: chiziq o’ta egri boplsa – grunt bir xil donador; yoyilgan boplsa – grunt bir xil donador emas deyiladi. Egri chiziqni xolatidan xoxlagan diametrdagi fraktsiyani foiz xisobida aniqlash mumkin, xuddi shuningdek zarrani diametrini esa, unga tegishli boplgan, fraktsiya foizidan aniqlashga Rasm 8.1. Qumli gruntni donadorlik tarkibini egri chiziq’i ko’rsatgichi. 3. Masalan: egri chiziq yordamida mavjud diametri d10 va diametri d60 hamda ularni qiymatidan grunt zarralarini qanday xilda donador ekanligini quyidagi ifodadan aniqlaSh mumkin. u = d60 / d10 bu yerda d10 – zarrani diametri; koprilayotgan gruntda shu diametrdagidan kichigi (massasi bopyicha) 10 foizdan ozi; d60 - zarrani diametri; ko’rilayotgan gruntda shu diametrdagidan kichigi (massasi bo’yicha) 60 foizdan ozi; U ni miqdoriga asosan qumli gruntlar quyidagicha toifalarga ajraydi: u> 3 – qumli grunt bir xil donador emas u 3 – qumli grunt bir xil donador. 4. Aniqlangan gruntni zarralarini zichligidan - s, tabiiy zichligidan - 0 va tabiiy namligidan – w, qpovaklik koeffitsienti eva namlik darajasini – G larni aniqlaSh mumkin; e= (s/0 ) (1+ w) – 1 G’ovaklik koeffitsientini qiymatiga ko’ra a-jadvaldan qumli grunt qatlamini qanday xolda yotganligi aniqlanadi. Gruntni hosilaviy ko’rsatkichlarini paragrafni 8 bandiga asosan qumli gruntni namlik darajasi aniqlanadi. G = W / Wp = Ws/(e0 ) Agar tabiiy holatda gruntni q’ovaklari suv bilan to’la turgan bo’lsa, unda q’ovaklik koeffitsientini qiymati, tabiiy namlikni o’zgarishiga mos topqpriproportsional xolda o’zgaradi. 5. Qumli gruntni to’la nomini, uning tabiiy zichligiga, namligiga, q’ovaklik koeffitsientiga, namlik darajasiga ko’ra ushbuda keltirilgan KMKni jadvallardan va GOSTlardan foydalanib aniqlanadi. Xulosa: grunti nomi _________ qum, zichlik xolati _________ , namlik darajasi ______ . 10- Laboratoriya iShi. Gruntning suv sizish koeffitsientini aniqlash. Suv siziSh koeffitsienti deb - gidravlik gradienti va kopndalang kesim yuzasi birga teng bo’lgan gruntdan sizib o’tgan suv miqdorini belgilovchi kattalikka aytiladi. Gruntlarda q’ovakligi bo’lganligi uchun, ulardan suv sizadi. Sizib o’tadigan suvni miqdori gruntni q’ovaklari katta kichikligiga va donalarini yopishqoqligiga boqpliq. Shuning uchun qumlarda sizuvchanlik, gillarga nisbatan juda kattadir. Maqsadi: Suv sizuvchanlik to’qprisidagi qonuniyatlarini injenerlik masalalariga tadbiq qilish gruntlardan suvni sizib o’tish, harakati, tezligi vaqt birligi ichidagi suvni sizish miqdori, amaldagi tajriba usullarini talabalarga ko’rsatib bilimlarini mustaxkamlashdir. Amaliy axamiyati: Gruntning suv sizuvchanlik koeffitsientini bilish - bino va inshootlar poydevorlarini cho’kishini vaqt bo’yicha xisoblashda, xandaqlarga yerto’lalarga (podvallarga), grunt suvlarini sizib chiqishini, yonbaq’irliklardagi, grunt massivlarini surilish xodisalarini oldini olish, ochiq va yopiq (drenajlarga) zax suvlari tizimlariga, suvni sizib chiqishi, suv xavzalarini dambalaridan, kanallarni qirqpoqlari turqpunligini va boshqa joylariga suvni sizib o’tishidan hosil bo’ladigan surilishlarni xisoblashlarni imkonini beradi. Vazifasi: Zamin gruntlarini suv sizuvchanligini, Darsi qonunini laboratoriya sharoitida bajarilishini undagi talablarni, sizuvchanlikni aniqlashda ishlaydigan asbob -uskunalarni ishlatish texnologiyalarini o’rgatishdir. Zaruriy asbob-uskunalar va materiallar. 1. Grunt 2. Asboblar KF-00 3. Sekundomer 4. Suv 5. Xisoblahs texnikasi 6. Chizgichlar. 7. KMK jadvallari, GOST va standartlar. Rasm 14.1 KF-00 asbobi: 1- o’lchovli suv baloncha; 2 – mufta; 3 – latun to’ri; 4 - filgptrlash trubkasi; 5 – tayanch taglik; 6 – stakan; 7 – grunt namunasi; 8 – filgptratsiya trubkachalarini tik yo’nalish bo’yicha ko’zq’atuvchi vint; 9 – naporli grudientni (qiyalikka) shkalasi. Ishni borishi: 1. Idishga solingan qum suvga bo’kkunga qadar namlanadi. 2. Bo’kkan qumni asbobni tagligi 1, ustidagi silindr idishiga 2 solinadi. 3. Grunt ustiga latun to’rini qo’yiladi, xamda qo’qoq 3ni yo’iladi. 4. O’lchov belgili Mariotta idishi 4, oq’zi tepaga qaratilib, unga suv to’ldiriladi, oq’zini qo’l bilan bosib, aylantirib, uni latun to’ri ustiga qo’yiladi, yaxshilab o’rnatiladi. 5. Shu holatda turgan o’lchov belgili Mariotta idishi. Avtomatik xolatda, qum yuzasida suv sathini turqpunligini tahminlaydi. Shuning uchun suvni bosimi N, suvning sizish yo’liga L = lga teng bopladi, gidravlik gradienti esa quyidagiga teng bo’ladi J = H /L = 1 (10.1) 1.O’lchov belgili idishdagi suvni, grunt ustiga qo’yilgan vaqtini t = 0 deb, idishdagi suvda havo pufakchalari boshlanishi zaxotidan sekundomer yurgizilib vaqtni hisoblash boshlanadi. Vaqtni xisoblash boshlangandagi Mariotta idishidagi suvni satxini xisob jurnaliga yozib qo’yiladi 14-jadvalga. 7. Vaqtni oplchaSh, suvni satxi “100” shkalaga kelgunga qadar, davom ettiriladi, shkala 100 ga kelganda vaqtni oplchash to’xtatiladi. Ko’rsatkichlar yozib olinib jadvalga kiritiladi. 8. Ikkinchi o’lchash ham qumdan 100 sm3 suv o’tgunga qadar davom ettirilib, xisoblash to’xtatilib, hisobi yozib olinadi. Bunda oldingi “100”likni to’lgan vaqtini t=0 deb olinadi va jadvalga kiritiladi. 9. Qumni almashtirmasdan tajriba 3 marta qaytariladi ko’rsatkichlar 14-jadvalga kiritiladi, hisoblanib sizuvchanlik koeffitsienti aniqlanadi.10. Sizuvchanlik koeffitsientini son miqdori 0,01 aniqlikkacha hisoblanadi. Masalan Kf = 0,01 sm/sek Tajriba natijalari. 10 - jadval
11- Laboratoriya iShi. Qum gruntlarining tabiiy qiyalik burchagini aniqlash. Tabiiy qiyalik burchagi deb - gorizontal yuzaga erkin to’kilgan qumni, shu yuzaga nisbatan hosil qilgan burchagiga aytiladi - belgilanadi. Maqsadi: Qum gruntlarini yonbosh va gorizontal yuzalarda hosil bo’layotgan kuchlanishlarni aniqlash, gruntlarni turqpunligini baxolash, ularni yuk ko’tarishini xisoblash, chegaraviy holatdagi mustaxkamligini aniqlashlarni texnologik tizimlarini o’rgatishdir. Amaliy ahamiyati: Tangensial kuchlanishlarni hisoblashda, yonbaq’irliklardagi gruntlarni turq’unliklarini, qumsimon gruntlarni yuk ko’tarishi, mustaxkamligini aniqlashda va boshqa hisob loyihalash ishlarini olib borishga imkon beradi. Vazifasi: Talabalarga tajriba tizimida ishlatiladigan asbob-uskunalarni oprgatish, grunt namunalarini tay’orlash, tajriba natijalarini taxlil qilishni oprgatish. Zaruriy asbob-uskunalar va materiallar. 1. IIB (UVT)-2 asbobi 2. Qum 3. Kurakcha 4. Shpatel 5. Farforli tayoqcha, rezina pestik 6. Quritish shkafi Ishni borishi: 1. 2 mm ko’zli qpalvirda xavoda qurigan qumni oldindan elab tayyorlanadi. 2. IIB(UVT)-2 asbobi, quyidagi elementlardan tuzilgan, rasm 16.1, organik moddalardan tayyorlangan oynakdan idiSh 1, qirqpoli gorizontal yuza 2, uni oprtasiga oprnatilgan gradusli o’lchov lineykasi 3 konussimon oboyma 4, voronka qumni solgani 5 3. Gorizontal yuzani, uchta puti bulib unga tayanib turadi 2, atrofida balandligi 5 mm bo’lgan qirqpoqpi bor, yuzaning markazida tik oprnatilgan 3 sterjenda, oplchash shkalalari bor shkalalarni gradatsiyasi 5 dan 45 gacha 1 aniqlikda bo’lingan. Konussimon oboymani 4 vazifasi topkilayotgan qumni ushlab qolish. 4. Tayyor terilgan asbob rasm 16.1a IIB-2 ga qumni oxista voronka orqali quyiladi, hamma atrof joylariga bir xilda qilib. 5. Sekin-asta oboymani yukoriga ko’tariladi, qum idishga topkilishi boshlanadi. 6. Qum idishga erkin to’kilib bo’lgandan keyin qolgan qumni ustidan tik sterjendan xisob olib, jurnalga yoziladi. 7. Bu holat 3-5 marta takror qilinib har safar tik sterjendan hisobot olib jurnalga yoziladi (butun gradus xisobida). Ularni o’rtachasini hisoblanadi. Har bir takrorlangan xolatda natijalar o’rtasidagi tafovut 1ga ruxsat etiladi. 1. 27 2. 28 3. 26 oprtachisi 27 5 4 3 1 4 5 3 Rasm 16.1. Qum gruntlarini tabiiy qiyalik burchani aniqlash asbobi. a - ishchi xolatda; b – bo’laklarga ajratilgan holatda; 1 - organik oynakda qilingan idish 2 - qirqpoqli gorizontal yuza, qirq’oqpi balandli 5 mm. 3 - tik silindrik sterjen graduslarga bo’lingan. 4 - konussimon oboyma 5 - voronka qumni to’kish uchun. 12 - Laboratoriya iShi. Gruntni yumalatish chegarasidagi namligini aniqlash. Gruntni yumalatish chegarasidagi namligi deb - uni tabiiy namligini kamaytirib yoki ko’paytirib qilingan loyni, namunasini qo’l kaftlari orasida yumalatganda, grunt ipini diametri 2-3 mmlarga teng boplganda uni sirtida yoriqchalar paydo boplib ikki chekkasidan uqalanib uzila boshlagan xolatidagi namlik koprsatgichiga aytiladi - WR bilan belgilanib, namligi foiz bilan oplchanadi. Gruntni bu chegara namligi - ularni quyi chegara namligi deb xam ataladi. Maqsadi: Mavzu bo’yicha talabani olgan nazariy bilimlarini tajriba ishlari asosida mustahkamlash, uni tajriba sinovida qanday usullar bilan aniqlash, qaysi asboblardan foydalanib ishlarni bajarish sir-asrorlarini talabaga singdirishdir. Amaliy ahamiyati: Gruntlarni bu chegara namligi aniqlash - ularning nomlarini aniqlash, qattiq, yumshoqligini, qovushqoqlik xususiyatlarini xamda gruntlarni yuk ko’tarish ko’rsatkichlarini hisoblashga va boshqa hisobiy ko’rsatkichlarni aniqlashga imkon beradi. Vazifasi: Gruntni bu chegara namligini aniqlashda namunalarni olish,tay’orlash, ishlatiladigan asbob-uskunalarni sozlash, tajribani ko’rsatilgan talab asosida o’tkazish, MM va texnika xavfsizligiga rioya qilib bajarishni o’rgatishdir. Zaruriy asbob-uskunalar va materiallar. 1. Gruntni loyidan namuna 200 gk 2. Farfor xovoncha va yoq’och dasta 3. Shpatel (kurakcha) 4. Kolba suvi bilan 5. Temir idishcha (stakan) 6. Quritish shkafi 7. Shtangensirkul 8. Byukslar - 4 dona 9. Tarozi, toshlari bilan 10. Soat 11. Shisha eksikator Ishni borishi: 1. Tabiiy gruntdan namuna olinib, quritiladi va farfor xovonchaga solib yoq’och dastacha bilan maydalanadi (bunda grunt donachalarini pachaqlab sindirib ko’yishdan extiyot qilish kerak). 2. Bu gruntni 200 gk xajmini olib, suv bilan qorishtiriladi, qo’yiq loy xosil bo’lgunga qadar, loy bir sutka davomida yopiqshisha idishda (eksikatorda) usti yopiq holda saqlanadi, bundan maqsad gruntda namlik bir xilda tarqalishni tahminlanadi. 3. Tay’orlangan grunt loyi namunasidan 25-50 gramm olinadi. 4. Ikki qo’lni kafti orasiga qo’yib, uni yumalatiladi. 5. Yumalatish grunt ipini diametri 2-3 mm bo’lguncha qadar davom etiriladi. 6. Grunt ipi 2-3 mm atrofida bo’lganda yoki ungacha ip sirti yuzlarida mayda yoriqlar paydo bo’la boshlaydi. 7. Shu jarayonida ipni ikki uchidan mayda bo’lakchalar bo’lina boshlaydi. 8. 6-7 bandlarda keltirilgan xolatlar grunt quyi chegara namlik darajasiga yotganligidan dalolat beradi. 9. Jarayon tugagach kaftdagi loyni bo’lakchalari bilan byuksga joylashtirib 5-chi laboratoriya ishidagi namlikni aniqlash ishlari qaytariladi, uning natijalarini 12-jadvalga kiritilib gruntni yumalatish namlik chegarasi aniqlanadi. Mutloq quruq gruntni oqpirligi quyidagicha aniqlanadi Q0 = Qp3 - Q1 teng yumalatish chegarasidagi gruntni namligi quyidagicha aniqlanadi QYu2 = Q2 – Q3 . Gruntni bu chegarasidagi namlik ko’rsatgichi quyidagi ifodadan xisoblanadi. Wr = (QYu2 / QYu0 ) 100% tajriba uch marta qaytarilib, o’rtachasi olinadi. Tajriba natijalari 12-jadval
13 - Laboratoriya iShi. Gruntni oquvchanlik chegarasidagi namligini aniqlash. Oquvchanlik chegarasidagi namlik - Wg deganda - namligini kamaytirib yoki ko’paytirib qilingan grunt loyini shunday holati tushiniladiki byuksdagi loyni yuzasiga qo’yilgan standart konus, o’z oqpirligi tahsirida, 5 sekund davomida 10 mm chuqurlikga botishiga aytiladi; undagi namlikni foiz bilan o’lchanadi. Maqsadi: Gruntdagi namlikni o’rganish mavzularida talaba olgan bilimlarini mustaxkamlash holatda yotadi ularni gruntlarni oquvchanlik chegarasidagi namligini tajriba usullarida qanday aniqlashga tadbiq qiliShga yo’naltirishdir. Amaliy ahamiyati: Gruntlarni bu chegaradagi namlik darajasini aniqlash -ularni qovushqokligini (konsistentsiyasini); qayishqoqligini (plasti): gruntni nomlarini va boshqa xossalarini xisoblaShga imkon beradi. Vazifasi: Gruntni yuqori chegara namligini aniqlash tajribasiga texnologik jarayonni tay’orlash, grunt namunasini olish, tajribani o’tkazish, mexnat muxofazasi va texnika xavfsizligiga rioya qilishni o’rgatishdir. Zaruriy asbob-uskunalar va materiallar. 1. Gruntni quriq va loyidan namuna 250 gk 2. Farfor xovoncha va yoqpoch dasta 3. Shpatelgp (kurakcha) 4. Kolba suvi bilan 5. Temir idishcha (stakan) 6. Ikki yon tomonlari pasangili (balansirnqy) konus KON-1 Rasm 13.1. 7. Texnik vazelin 8. Byukslar - 4 dona 9. Tarozi, toshlari bilan 10. Sekundomer yoki soat 1 ушлагиshhчччччччч 1. Shisha eksikator Грунт лойи пасанги таглик 13.1.Standart konusi KON-1 Ishni borishi: 1. Tabiiy gruntdan namuna olinib, quritiladi va farfor xovonchaga solib yoqpoch dastacha bilan maydalanadi (bunda grunt donachalarini pachaqlab sindirib kopyiShdan ehtiyot kilish kerak). 2. Bu gruntni 200 gk cha hajmda olib, suv bilan qorishtiriladi, qopyiq loy xosil boplgunga qadar, loy bir sutka davomida yopiq shisha idishda (eksikatorda) usti yopiq holda saqlanadi, bundan maqsad shuki gruntda namlik bir xilda tarqalishni tahminlashdir. rasm 13.1. taglik. 3. Standart konus KON-1 asbobi tagligi, alyumin byuksi va 30 burchakli uchidan 10 mm yuqorida dumalok chizilgan belgisi bor konus, unga yarim doirasimon po’lat sim biriktirilgan, simni ikkita uch tomoniga teng vaznli metall pasangilar biriktirilgan. Konusni pasangilari bilan oq’irligi 76 g ga teng, uni tozalab ishlatishga tay’orlanadi. 4. Eksikatordagi tay’orlangan loy shpatel bilan standart byuksga solinadi, unda loyni ichida q’ovak bo’shliqlar qolmasligi zarur, stakanni qirq’oqpi bilan tekis qilib loyni to’ldirib, KON-1 ni tagligi ustiga qo’yiladi. shakl - 4. 5. Stakandagi loy yuzasiga, vazelin surkalgan pasangilik konusni uchini asta-sekinlik bilan qopyiladi, konus o’z oq’irligi bilan gruntga botadi, botish vaqti 5 sekund o’tkandan keyin, konusdagi doiraviy chiziq belgisi loy yuzasiga yetib kelmasa, gruntdagi namlik oquvchanlik darajasida emas. -Bunda loyni idishga qaytarib solinadi va qo’shimcha suv berilib loy yaxshilab shibbalanadi va qayta ishlanadi. -Loy tay’or bo’lgandan keyin temir byuksga solinib konusni botiriladi 5 bandda aytilgan holatni kuzatiladi. -Agar konusni chiziqpi 5 sekga yetmay loyga botib ketsa, u holda gruntda namlik oShib ketganligini bildiradi, loy idishga qaytarib solinadi unga quruq grunt qo’shilib yaxshilab shibbalanib qayta ishlanadi. -Loy tay’or bo’lgandan keyin temir stakanga solinib konusni botirish yana takrorlanadi. -Bu holatlarni bir necha martda takrorlab 5 sekund davomida, konus o’z oq’irligi tagpsirida 10 mm cho’kishiga erishiladi. 1Jarayon tugagach stakandagi loydan 25 gk miqdoridan kam bo’lmagan grunt namunasi olinib 5-chi laboratoriya ishidagi namlikni aniqlash ishlari qaytariladi, Uning natijalarini 13-jadvalga kiritilib, gruntdagi namlik aniqlanadi va butun foizda o’lchanadi. Tajriba natijalari 13-jadval
Grunt namunasini mutloq quruq holdagi oq’irligi aniqlanadi Q0 = Q3 - Q1, gk Grunt namunasidagi oquvchanlik chegarasidagi namlik miqdori aniqlanadi Q2 = Q3 - Q2 Gruntni oquvchanlik chegarasidagi namligi quyidagi ifodadan topiladi WL = (Q02 / Q00 ) 100 % (13.1) Tajriba uch marta takrorlanib o’rtachasi olinadi. Gruntni hosilaviy hossalarini hisoblash. 1. Gruntni qattiq (mineral) donachalari buzilistashkil qilib turgan (skeletini) zichligi d aniqlash. Gruntlarni tabiiy zichligini o va namligini W aniqlash tajribalarida olingan natijalarini, qh. d = o /(1+0,01 W) gk/sm3; (13.2) 2. Q’ovaklikni aniqlash: gruntni qpovakligi deb - bir birlik hajmli gruntdagi q’ovakliklar miqdoriga aytiladi va quyidagi ifodalar bilan xisoblanadi: n=V1/V yoki m=V0/V (13.3) mineral donachalar hajmi m= d / S (13.4) 3. Q’ovakliklar koeffitsienti – e - deb bir birlik hajmdagi grunt q’ovakliklar hajmini, opshandagi qattiq (mineral) donachalarni hajmiga nisbatiga aytiladi e =V1/V0 undan V1= eV0 ; (13.5) yuqoridagi n ifodasini ehtiborga olib unga, aniqlik (3) kiritib, V0 ga qisqartirib n= V1/(V0+V1)= e V0 /(V0+ e V0)= e /(1+ e ) (13.6) hamda m=1-n ni etiborga olib m=1- (e /(1+ e ))= 1/(1+ e ) (13.7) yokie =V1/V0 = V1/(V-V1) = nV/(V - nV) = n/(1-n)=n/m (13.8) 4.Gruntlarni q’ovaklari suvga to’la holdagi, q’ovaklik koeffitsienti quyidagi ifoda bilan hisoblanadi Yüklə 6,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||