N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u
Yüklə 1,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
46 – Kimgə sen ata? – Oğluma menim. – Kimgə boldu atalıxınq seninq? – Oğlumda menim. – Kiminq bilə sensen? – Oğlum bilə menim.
İndi Sən nə doğdun? – deyilməz. Biz belə demirik. Heç əslində sual belə qurulmur. Sual Sənin nəyin oldu? şəklində qurulur. Cümlə başa düşülsə də, indiki qədər təşəkkül etməyib. İkinci dialoq dil baxımından daha maraqlıdır: sual yönlük halın -gə şəkilçisi ilə verilir (Sən kimə atasan?), cavabda yönlük halın müasir -a şəkilçisi işlənib. Deməli, -gə arxaikləşməkdə, -a, -ə şəkilçisi inkişaf etməkdədir. O vaxtdır ki, mübtəda olduqda onu tamamlayan şəxs şəkilçisi olmaya da bilir: Kimgə sən ata? – Sən kimə ata? Kimgə boldu atalıxınq seninq? – cümləsi, aktuallaşma ilə bağlı konversiyanı nəzərə almasaq, sintaktik quruluş etibarilə tam müasirdir. Yalnız fonetik (nq), leksik (boldu) və morfoloji (-gə) ünsürlərində arxaikləşmə var: Sənin atalığın kimə oldu? Bunlar təkcə bu mətndə deyil, fraqmentin bütün hissələrində ən çox görünən arxaik elementlərdir.
Sonrakı dialoq ilk növbədə belə başa düşülür: Sən kiminləsən? – Mən oğlumlayam. Lakin şəxs əvəzliklərinin xəbər vəzifəsində olması (Kim ilə sənsən, Oğlum ilə mənəm) elə bir intonasiya doğurur ki, sən kiminlə varsan? – Mən oğlumla varam – düşüncəsi ifadə olunur.
– Kimdən fərahlanırsen sen? – Oğlumdan menim. – Nə bar seninq? – Canım bar menim. – Kimninqsen sen barlıxın? – Canımnınq menim barlıxı. – Kimdə xuvatlandınq sen? – Canımda. – Ne aytarsen canınqnı senin? – Tensizdir canım menim. – Kimdən yeberildinq sen? – Candan. – Kimlərni xolarsen? – Canlarnı.
təşəkkül tarixi çox qədimdir, aktual nitq prosesində tərəflərin yeri asanlıqla dəyişə bilmişdir. Nə bar seninq? tipli cümlələr keçən müddət ərzində bir qədər təkmilləşmişdir, lakin dilimizin şimal-şərq şivələ- rində yenə də bu cür işləndiyi hallar var. Cavab cümləsi indiki nəzərlə daha səlisdir: Mənim canım var. Kimninqsen sen barlıxın? – cümləsində müasir dil baxımından çatışmazlıq var: indi belə cümlələrdə sen sözü yiyəlik hal şəkilçisi tələb edir, kimninqsen sözü isə 3-cü şəxs üzrə səlisləşib: Kimninqdir senin barlıxın? Canımnınq menim barlıxı – cümləsindən görünür ki, uzlaşma-idarə əlaqəli birləşmələrin tarixi qədim olsa da, menim barlıxı tipli birləşməsində hələ uzlaşma hazırkı şimal-şərq şivələrində olduğu kimidir və tam sabitləşməyib. Can müqəddəs ruh canlı sayıldığı üçün kim sualı verilir. Ne aytarsen ca-
Yəni: Canın haqqında nə deyə bilərsən? «Canım bədənsizdir» deyildikdə, yəqin ki, müqəddəs ruhun əbədiliyi, ölümsüzlüyü, müvəqqəti bədənə malik olduğu nəzərdə tutulur.
– Kim bilə etildinq sen? – Tenqrilik bilə. – Kimni bildinq sən sanqa etüçi?
47 – Tenqrilikni. – Kimdən etildinq sen? – Tenqriliktən. – Neçik inanırsen Tenqrini? – Üçlüx da bir.
Dialoqların dini məzmunu var. Etildinq – bir az əvvəl dediyimiz kimi, ‘edildin’, ‘yaradıldın’ mənasındadır. Sən kim ilə edildin? – dedikdə kimin vasitəsilə yox, qəlbində kim ola-ola yaradıldın duy- ğusu oyadılır. Cavab da səlisdir: Tanrılıqla, tanrı ruhu ilə. Etüçi sözü də etmək sözü ilə -çi şəkilçisindən ibarət olub, ‘edici’, ‘yaradıcı’, ‘yaradan’ mənasındadır: Sən sənə yaradan kimi bildin? Və ya: Yaradan sən
qədim yazılarımızda olduğu kimi, idarə əlaqəsində asılı tərəf yönlük əvəzinə təsirlik haldadır: Necə inanırsan tanrını? Cavabda üçlük birlikdə nəzərdə tutulur – üçlük dini termindir – Üç Üqnum deməkdir: Ata, Oğul və Can.
– Kimgə inanırsen sen? – (Kimə inanırsan sən?) – Errortutiunğa da bir Tenqrigə. – (Üç Üqnuma və bir Tanrıya). – Xaysun tapunıyırsen? – (Hansın sitayiş edirsən?) – Ari Errortutiunnu. – (Üç Üqnumu). – Nedir? – ([Üç Üqnum] nədir?) – Tenqridir. – (Tanrıdır). – Nedir Tenqri? – (Tanrı nədir?) – Biydir. – (Bəydir). – Neçik? – (Necə [bəydir?]) – Ki, yaratıçıdır. – [Ona görə] ki, yaradıcıdır. – Nedir nişanı Tenqrininq? – (Tanrının nişanı nədir?) – Nişansızdır. – (Nişansızdır). – Nedən? – (Niyə, nə səbəbə?) – Zira ki, etilməgən da ölümsüzdür. – (Çünki yaradılmayan və ölümsüzdür). Suallar da, cavablar da dilin quruluşunu öyrətməklə yanaşı, dini dünyagörüşü əks etdirir. İnanmaq feli ilə sual və cavab düz qurulmuşdur, asılı tərəflər -ğa, -gə şəkilçisi ilə yönlük haldadır. Lakin tapınmaq feli müasir dildən fərqli olaraq, asılı tərəfi təsirlik halda tələb etmişdir: Xaysun tapunıyırsen? – Ari Error- tutiunnu. Xaysın sözündə son -n şəkilçisi ilə ifadə olunan təsirlik hal indi də canlı danışıq dilində geniş işlənməkdədir: Gah cibin, gah dərisin hər kimin istərsə, soyar (Sabir). Tanrının yaradıcı və nişansız ol- ması, doğulmaması və ölümsüzlüyü islam dininin də eyni şəkildə ehkamlarındandır. Errortutiunğa da bir
S.277]. Tenqri ya Can bile etiyirmen, ya alıyırmen. Tenqri bilə yeberi men, ya ata bilə – cümlələrində ya bağlayıcısı ‘və ya’ mənasına uyğun gəlir.
Dialoqun bu hissəsində Üç Üqnuma – Ata, Oğul və Can haqqında söhbətə keçilir, onların hüquqları barədə danışılır:
– Evet, xuvatka körə nişanlattılar ari atalar ki, Üçlüx da birdir. – (Bəli, müqəddəs atalar qüvvəyə görə nişlatdılar ki, Üçlük də birdir). – Ne türlü? – (Nə cür?) – Üç boyda bir tarbiyatdır. – (Üç bədəndə bir təbiətdir). – Neçik? – (Necə?) – Ata da Oğul da Ari Candır. – (Ata və Oğul və müqəddəs Candır). – Paylaşmaxı neçiktir? – [Qüvvəni] paylaşmağı necədir? – Ata toğuruçı da Oğul toğurulğan da Can axkan. – (Ata doğuran və Oğul doğulan və Can axan(dır).
Yüklə 1,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|