N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u
Yüklə 1,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi
- TÜRKOLOGİYA № 1
- D İ S K U S S İ Y A L A R V Ə M Ü Z A K İ R Ə L Ə R QƏZƏNFƏR KAZIMOV
40 X ü l a s ə
Məqalə XIV əsrdə Xarəzm türkçəsi ilə yazılmış ən əhəmiyyətli əsərlərdən biri olan «Qisseyi- Rəbğuzi»nin leksik tərkibindəki tematik söz qruplarının tədqiqinə həsr olunmuşdur. Burada abidənin dilindəki leksik vahidlərin mənşəyi, türk mənşəli sözlərin alınma sözlərlə qarşılıqlı semantik münasibətləri, işlənmə sahələri müəyyənləşdirilir, habelə özbək dilinin leksik quruluşunun tarixi və müasir vəziyyəti ilə bağlı problemlərə toxunulur. Bu da vurğunlanır ki, sözlərin tematik qruplar üzrə öyrənilməsi diaxronik baxımdan dillərin leksik quruluşunun inkişafını tədqiq etmək üçün əlverişli imkan yaradır.
The article is dedicated to the investigation of thematic groups in lexical stock of «Qissa-i- Rabguzy», which is related to the XIV century and written in Kharezm Turkish. Here the origin of lexical units in this monument and mutual semantic relations of words of Turkic origin and borrowings, their spheres of usage are defined and also the history of development of the Uzbek language ʹs lexical structure and its modern state are touched upon. Here is pointed out that the investigation of words according to thematic groups creates advantageous conditions for investigation of development of lexical structure of languages in diachronic aspect. Key words: «Qissa-i-Rabguzy», vocabulary stock, thematic word groups, anthroponyms, toponyms
Ünvan: 100146. Ташкент, Хамзинский р-н. Национальный университет Узбекистана им. Мирзо Улугбека – зав. кафедрой, канд. филол. наук e-mail: abdushukurov 1972@mail.ru
Çapa təqdim edən Vahid Zahidoğlu –
«Türkologiya» jurnalı sahə redaktoru
AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Elmi Şurası (4.XII.2013, protokol № 15)
12.III.2014 Çapa göndərilmə tarixi 7.IV.2014
_________
41 TÜRKOLOGİYA № 1 2014 D İ S K U S S İ Y A L A R V Ə M Ü Z A K İ R Ə L Ə R QƏZƏNFƏR KAZIMOV IX ƏSRİN ANADİLLİ ALBAN ABİDƏSİ VƏ ONUN DİLİ HAQQINDA X ü l a s ə . Məqalədə IX əsr Albaniya hökmdarı Qriqor Hammamın «Alban dilinin qrammatikası» əsərindən orijinalda – ana dilində qalmış fraqmentin dili nəzərdən keçirilmişdir. Dialoq şəklində qurulmuş, 300-ə qədər replikadan ibarət olan bu mətnin dili Azərbaycan dilinin tarixini öyrənmək üçün geniş material verir. Əsər Azərbaycanın geniş yayılmış türk tayfalarından olan qıpçaq-qarqarların dilində yazılmışdır.
Azərbaycan xalqının və ümumxalq Azərbaycan dilinin təşəkkülü ilkin feodalizm dövrünün məhsuludur. «Kitabi-Dədə Qorqud»un son formalaşması bundan sonrakı dövrə – VI–VIII əsrlərə aiddir. Bu zəngin abidə Azərbaycan şifahi ədəbi dilinin qiymətli nümunəsidir. XII əsrdən bu tərəfə ədəbi dilimi- zin inkişaf yolunu əks etdirən zəngin material var. Arada olan boşluğu doldurmaq üçün illərdən bəri aparılan axtarışlar tədricən nəticə verir. Bəxtiyar Tuncayın axtarışları nəticəsində IX əsr azərbaycan-alban dilinin zəngin və maraqlı bir nümunəsi əldə edilmişdir.
Tarixi sənədlərdə Səhl ibn Sunbatın adına rast gəldikcə həmişə məndə ona qarşı mənfi münasibət olub. Babəki ələ verməsə idi, Babək Bizansdan kömək alıb ərəbləri Azərbaycandan geri oturtsa idi, bizim taleyimiz tamam başqa cür olardı. Ən azı abidələrimiz qorunub saxlanmış olardı və biz 1-ci minilliyə dair ana dili – Azərbaycan türk dili ilə bağlı bu qədər məlumat qıtlığı ilə üzləşməzdik. Amma Sunbatın nəvəsi Qriqor Hammam xeyirxah işlər görüb – Frakiyalı Dionisinin qrammatikasını ana dilinə tərcümə edib, «Suallar və Cavablar» adlı traktat yazıb (856–865). Qriqorun adının qeyd edildiyi iki abidə tapılmışdır. B.Tuncay yazır: «Arranın böyük bir hissəsini özünə tabe edən Qriqor, özündən əvvəlki Xaçın knyaz- larından fərqli olaraq, Kambisenanı da idarə edirdi. O, qısa müddətə olsa da, ləğv edilmiş Alban dövlətini bərpa etmişdi» [1]. Bunu hələ öz dövründə Moisey Kalankatuklu də qeyd etmişdir: «Bundan sonra mömin knyaz Hammam tənəzzül etmiş Albaniya çarlığını bərpa etdi, necə ki Aşot Baqratuni bunu Ermənistanda etmişdi. Bu iki hadisə eyni vaxtda olmuşdu. Həmin Hammam… bütün kasıb və ehtiyacı olanlar üçün bö- yük işlər görürdü» [2. S.213].
B.Tuncay V.Qukasyanın «Azərbaycan dili tarixinin öyrənilməsində Zaqafqaziya mənbələrinin rolu» adlı məqaləsinə istinadən yazır ki, «…tarixi mənbələrdən məlum olduğu kimi, 866-cı ildə Albaniyanın ilk hökmdarlar sülaləsi hesab edilən Aranşahlar nəslinə mənsub Qriqori Hamama [3] adlı xristian bir bəy ərəblər tərəfindən vaxtilə babası Səhl ibn Sumbata hədiyyə edilmiş torpaqlarda (Şəki ətrafındakı geniş əra- zilər) özünü Arran, yəni Albaniya xanı elan etmiş və dərhal da öz xanlığında xristian albanlar üçün məktəblər açdırmış və özü də həmin məktəblərdə uşaqlara tədris edilmək üçün alban dilinin qramma- tikasına aid bir kitab da yazmışdır» [1]. B.Tuncay qeyd edir ki, A.S.Sumbatzadə və R.Göyüşovun təsdiq etdiyi kimi, «Frakiyalı Dionisinin “Qrammatika”sına bənzədilməklə, Aristotel və Platon ruhunda – qram- matika, ilahiyyat, fəlsəfə və təbiətşünaslıq biliklərini özündə əks etdirən lakonik sual-cavab formasında Yüklə 1,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|