N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u
Yüklə 1,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
57 Burada
N – sistemin həcmi;
– nisbi xəta; P – tezlik; Z
– konstanta.
Lakin əksər lüğətlərdə həcm seçimi üçün bu düsturdan istifadə edilmir. Adətən müəlliflər intuisiya yolu ilə həcmi müəyyənləşdirməklə məhdudlaşırlar. Ehtimal nəzəriyyəsində seçim – ümumi çoxluğundan ehtimal metodları ilə seçilmiş obyektlərdən ibarət, sonlu altçoxluqdur. Seçimdəki obyektlərin sayı seçimin həcmi adlanır. Əksər hallarda statistik seçim və seçimi təşkil edən obyektlərin xarakteristikalarının qiymətlər toplusu ilə eyniləşdirilir. Obyektlər toplusunun (məsələn, istehsalatda ədədi məmulatları), demoqrafiyada əhalini araşdırmaq üçün statistik seçimlərin yaradıl- masında müxtəlif ehtimal metodları istifadə olunur [19. S.798, 803–804]. Qaytarmamaq şərtilə təsadüfi seçim – -dan ixtiyari qaydada obyektlərin bir-bir ardıcıl surətdə götürülməsilə aparılır və seçilmiş obyektlər sonrakı seçmədə iştirak etmir, seçilməmiş bütün obyektlərin seçilməmiş bütün obyektlərin seçilməsi ehtimalları eyni hesab olunur.
elementli çoxluqdursa, onda qaytar- mamaq şərtilə r həcmi seçimlərin sayı n (n – 1) ... (n – r + 1). 1 ≤ r ≤ n olacaqdır. Bu halda n elementli çoxluqdan r həcmli seçim qaytarmamaq şərtilə sxemi üzrə aparılır, deyilir. Qaytarmaq şərtilə təsadüfi seçim – -dan ixtiyari qaydada seçilən obyekt hər dəfə məhz bu çoxluqdan götürülür. Belə ki, eyni bir obyekt təkrar götürülə bilinər.
elementli çoxluq olarsa, qaytarmaq şərtilə n həcmli seçimlərin sayı
1
olacaqdır. Bu halda n elementli çoxluqlar r həcmli seçim qaytarmaq şərtilə sxemi üzrə aparılır, deyilir. Əgər seçimdə hər bir obyektin hər hansı bir qaydadan asılı olmadan eyni p ehtimalı ilə seçilməsi qərarı qəbul edilirsə, onda alınan statistik binominal seçim adlanır. Riyazi statistikada sonlu sayda obyektlərdən ibarət çoxluqlardan statistik seçimlərlə yanaşı, sonsuz çoxluqlardan seçimlərə də baxılır [19. S.798, 801–802]. R.M.Frumkinaya görə, həcmi müəyyən seçimlə əsaslandırılmış lüğətlərdən O.Qarşıya tərəfindən hazırlanmış ispan dilinin lüğəti [71] və H.Yosselsonun rus dilinin tezlik lüğətidir [72]. Osun Qarşıya 100 000 sözdən ibarət bu lüğəti haqqında geniş məlumatı R.M.Frumkinanın yuxarıda adı çəkilən kitabında tanış olmaq olar. Leksikanın statistik metodla öyrənilməsində ən önəmli məqamlardan «Sipf qanunu» ilə tezliyin empirik asılılığını öyrənilməsidir:
Burada r – siyahıda sözün azalan tezliyinin nömrəsidir; p r – r nömrə altında sözün nisbi tezliyi; k, y – isə sabit parametrlərdir [70. S.16].
Azərbaycan dilçiliyinə gəlincə isə burada statistik metodla yazılı abidələrin öyrənilməsi və uyğun tezlik lüğətlərin hazırlanması qarşıya məqsəd qoyulmuşdu. Məlumdur ki, statistik yolla linqvistik materialların araşdırılması, yazılı abidələrin öyrənilməsi tədqiqatçıdan yüksək dəqiqlik tələb edir. Bu istiqamət üzrə Azərbaycan dilçiliyində 60-cı illərdə tədqiqatlar aparılmış müasir Azərbaycan dili saitlərinin ümumi statistik təhlili edilmişdir. Kök və şəkilçilərdə işlənən
58 saitlərin nisbəti araşdırılmış, sözün axırında, əvvəlində, ortasında işlənən saitlərin faiz göstəriciləri uyğun cədvəllərdə əks olunmuşdur [13; 43. S.18–20]. Dialektlərdə fonemlərin sözlərdəki mövqeyini ilk dəfə olaraq A.H.Vəliyev tərəfindən statistik metodla tədqiq edilmişdir [73; 74. S.44–57]. Klassik ədəbi irsimizdən yalnız Molla Vəli Vidadinin əsərlərindəki leksik vahidlərin işlənmə tezliyi müəyyənləşdirilmişdir [22; 43]. Qeyd etməliyik ki, böyük zəhmət tələb edən bu statistik məlumatlar maşınsız, yalnız əl üsulu ilə görülmüşdür. Azərbaycan dilçiliyində ilk dəfə olaraq 1979-cu ildə EHM vasitəsilə qəzet materialları əsasında «Azərbaycan dilinin tezlik lüğəti» tərtib olunmuşdur [36]. Bu lüğətdə ikidilli lüğətlərdən fərqli olaraq lüğəvi vahidlərin mənası deyil, onun mətndə işlənmə tezliyinin göstəricisi qeyd olunmuşdur. Son illərdə tezlik lüğətinin elektron versiyası tərtib olunmuşdur [38]. Bu lüğətin annotasiyasına nəzər saldıqda onun tərtibi üçün «Azərbaycan dilinin bütün üslubları təmsil olunmaqla təxminən 50 mln. yaxın söz-formadan ibarət mətnlər linqvostatistik təhlilə cəlb olunmuşdur. Elmi, bədii, publisistik, rəsmi, məişət və s. üslublara dair materialların elektron variantlarının mövcudluğu tədqiqatın hərtərəfli olmasına və statistik seçmə baxımından etibarlığına imkan yaratmışdır. Lüğətdə 12 000-ə yaxın söz kökü əhatə olunmuşdur [38. S.2]. Türkologiyada ilk dəfə tərtib olunmuş bu lüğət sanballılığı ilə seçilir və leksikanın statistik modeli kimi nəzəri və tətbiqi dilçiliyin, ümumi leksikologiyanın, dil tədrisinin bir çox problemlərinin həlli üçün əvəzsiz mənbə rolunu oynayır. Bundan başqa, Azərbaycan dilçiliyində Azərbaycan dilində söz formalarının statistik distributiv təhlili qrafem və fonem səviyyəsində tədqiq edilmiş, onların mətndə işlənmə tezliyi müəyyənləşdirilməsinin şahidi oluruq [75]. Qeyd etməliyik ki, bütün bu prinsiplərin daha asanlıqla həlli elektron hesablayıcı maşınların köməyi ilə həyata keçirilir. Azərbaycan dilçiliyində yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, EHM-lərin köməyi ilə tərtib olunmuş lüğətlər haqqında geniş məlumat verməmişdən kibernetikanın dilçiliyə tətbiqini şərh edək. Elmlərin diferensiyası prosesin əksi kimi meydana çıxan inteqrasiya, elmi-texniki tərəqqinin coşğun inkişafının nəticəsindən yarandı. Əlbəttə, bu inkişaf kor-koranə deyil, məhz müasir dövrdə cəmiyyət qarşı- sında duran məsələlərin xarakteri bağlı olub, onların kompleksli həllindən doğmuşdu. Müasir dövrdə dəqiq elmlərlə humanitar elmlər bir-birilə qovuşmuş, ümumiyyətlə, xalq təsər- rüfatının, iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində aparılan işlərin kompleksli həlli elm sahəsində gedən inteqrasiya prosesini daha da şiddətləndirmişdir. Hal-hazırda elmi-tədqiqatların avtomatlaşdırılması prosesi mühüm məsələ kimi qarşıda durmuşdur. Avtomatlaşma prosesi təkcə texniki elmlər üçün deyil, eləcə də humanitar elmlərdə də mühüm səciyyəvi xüsusiyyətlərdən birinə çevrilmişdir. Şübhəsiz ki, avtomatlaşma sistemi prosesində EHM-lərin həlledici rolu böyükdür. Məhz EHM-lərin meydana gəlməsi ilə əlaqədar yeni bir elm sahəsi kibernetika yaranmışdır ki, hal-hazırda kibernetik qurğular texnoloji prosesləri modelləşdirir, onları idarə edir, istehsalı planlaşdırır, materialları, işçi qüvvəsini, əmək haqqını uçota alır. Müxtəlif növlü nəqliyyatı idarə edir, mürəkkəb riyazi məsələləri həll edir, bir dildən başqa dilə tərcümə edir, qədim və şifrələnmiş mətnləri aça bilir, strateji məsələləri həll edir, şahmat oynaya bilir. Artıq zehni əməyin bəzi sahələrinin avtomatlaşdırılmasının mümkünlüyü bir daha sübut olundu. Əlbəttə, hesablama maşınlarının tətbiq dairəsi və fəaliyyəti maşının özündə deyil, insanların qarşıya qoyduğu məsələlərdən və tətbiq etdiyi proqramdan asılı idi. Buna görə də, ilk növbədə insanın təfəkkür prosesini dərindən araşdırmaq, onun mahiyyətini açıb hesablama maşınlarında modelləşdirmək imkanı əldə olunmalıydı. Bu isə, o qədər də asan məsələ olmayıb böyük zəhmət tələb edən işdir. Hal-hazırda neyrofiziologiyanın nailiyyətləri idrak prosesinin dərk edilməsi üçün baza yaratmışdır. Təbii olaraq qarşıya belə bir sual çıxır: madam ki, idrak prosesi modelləşdirilir, onda «İntellektual» elektron hesablama maşınları yaratmaq olarmı? Bunun üçün ilk növbədə təfəkkür prosesinin qanunauy-
Yüklə 1,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|