N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u
Yüklə 1,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
63 Əks lüğətlər adi lüğətlərdən quruluşuna görə fərqlənirlər. Adi lüğətlərdə sözlər başlanğıc hərflərinə görə əlifba sırası ilə düzülürlər. Əks lüğətlərdə isə sözlər sonuncu hərflərinə görə əlifba sırası ilə yerləşdirilir. Məs.:
Adi lüğət Əks lüğət Ağır Şura
Udmaq Oturmaq
Təsəlli Çiçəkli
Ciçəkli Təsəlli
Şura Ağır
Misallardan görünür ki, əks lüğət tərtib olunarkən sözlər sağ tərəfdən eyni şaquli ox boyunca, adi lüğətlərdə isə sol hissədən şaquli ox boyunca yerləşdirilir. «Azərbaycan dilinin əks lüğəti», «Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti» əsasında tərtib olunmuşdur. Bundan başqa «Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti»ndə iştirak etməyən sözlər «Azərbaycanca-rusca» lüğətdən götürülərək əks lüğətə daxil edilmişdir. «Azərbaycan dilinin əks lüğəti» türk dilləri üzrə tərtib olunmuş lüğətlərdən həcm etibarilə ən sanballısı hesab edilə bilər. Azərbaycan dilinin əks lüğətinin qısa da olsa, tətbiq dairəsini xarakterizə edək. Azərbaycan dilinin əks lüğəti fonologiya, morfologiyadan, ehtimologiyadan başqa linqvistikanın digər sahələrində aparılan tədqiqat işləri üçün ən zəngin mənbədir:
1. Fonologiyada səslərin tədqiqində, xüsusilə əsaslarda müşahidə edilən proseslərin izlənməsində, sözlərdəki sonuncu səslər qrupunun aşkar edilməsində əks lüğətin əhəmiyyəti böyükdür. Məs.: əsaslarda gedən morfonoloji proseslərin öyrənilməsində, yəni kök ilə şəkilçi birləşərkən səs əvəzlənmələri ilə əlaqədar (k ~ y; t ~ d; q ~ ğ) məsələlərdə k, t, q ilə qurtaran sözlər qrupunun tapılmasında əks lüğətin rolunu inkar etmək olmaz. 2. Əks lüğət morfologiya bəhsinin tədrisində köməkçi vasitə rolunu oynayır: a) söz yaradıcı modellərin tədrisində tədqiqatçıya lazım olan modellər qrupunu mü- əyyənləşdirməkdə (misal üçün -çı, -çi, -çu, -çü şəkilçilərilə isimlər qrupunu tədqiq edərkən); b) bir tədqiqat obyekti kimi tədqiqatçıya lazım olan fellər qrupunun aşkar edilməsində məsələn sonu -maq, -mək ilə qurtaran modellərin tapılmasında tətbiq edilir; c) əks lüğət şəkilçilərin söz yaradıcılığında kəmiyyət göstəricilərinin təyini üçün zəngin material verir.
Bundan başqa alınma sözləri əks lüğətin vasitəsilə asanlıqla tapmaq olar. 3. Avtomatik tərcümədə, xüsusilə morfoloji analizdə əks lüğətlərdən geniş istifadə etmək olar; 4. Tekstoloji və poliqrafik xarakterli müxtəlif tipli məsələlərin həllində, məsələn yazısı pozulmuş və korlanmış mətnlərin əlyazmalarının oxunması çətinlik törətdikdə əks lüğətə böyük ehtiyac duyulur. 5. Müəyyən dildə, lakin naməlum yazı və ya koda yazılmış mətnlərin oxunması ilə əlaqədar məsələlərin həllində yuxarıda göstərilən oxşar vəziyyət yaranır. Belə hallarda əks lüğət tədqiqatçıya böyük fayda verə bilər. 6. Qafiyələrin seçilməsində və ya xüsusi qafiyələr lüğəti tərtib edilərək əks lüğətə müraciət olunur.
XXI əsr elmi-texniki inqilab dövrü kimi səciyyələnir. Bu dövrdə EHM-lərin sürətli inkişafı elmin demək olar ki, bütün sahələrinə bilavasitə öz təsirini göstərir. Xüsusilə, humanitar elmlərdə bu təsir daha aydın hiss edilir. Məhz EHM-in inkişafı ilə əlaqədar linqvistikada yeni metodlar: formal yanaşma, model- ləşdirmə metodları yarandı. Çünki dilçilikdə qoyulan müəyyən məsələlərin həllində mütləq EHM-lərə mü- raciət olunur ki, bu da qoyulmuş məsələni yalnız formalizə etmək yolu ilə mümkündür.
64 Digər tərəfdən də böyük, ağır zəhmət tələb edən proseslərin daha tez, asanlıqla həlli üçün kompyuterlərin lüzumluğu meydana çıxır. Bir sözlə, EHM-lərin yaranması dilçilikdə bir sıra tətbiqi məsələlərin həllinə geniş imkanlar açdı.
Beləliklə, dilçilikdə riyazi metodların tətbiqi kor-koranə deyil, ehtiyac duyulan məsələlərin həllində edilmişdir. Qoyulmuş məsələlərin proqramlaşdırılmasında avtomatlaşdırmaq aparmaq, beynəlxalq maşın dili yaratmaq məqsədilə universal maşın dilləri (alqoritmik dillər) yaradılmışdır. Həmin dillər üzrə nəinki təbii dillərin qarşısında duran məsələləri hətta humanitar elmlərin bir sıra məsələlərini, o cümlədən linqvistikada mətnlərin avtomatik təhlili, maşın tərcüməsi, lüğətlərin tərtibi kimi tədqiqatları proqramlaşdırmaq mümkündür və həll edilir.
Yeri gəlmişkən qeyd etməliyik ki, Azərbaycan dilçiliyində az işlənmiş, geniş tədqiqat obyektinə çevrilən informasiya texnologiyaları vasitəsilə, ümumiyyətlə, kibernetik metodla tətbiqi dilçiliyin aşağıdakı mərhələləri tədqiq edilməlidir:
1. Süni intellektin yaradılması; 2. Mətnlərin avtomatik annotasiya və referatlaşması sistemlərinin yaradılması; 3. Avtomatik tərcümə sisteminin yaradılması; 4. Mətnlərin avtomatik yaranma sistemlərinin hazırlanması; 5. Mətnlərin avtomatik redaktəsi; 6. Öyrətmə sistemlərinin yaradılması; 7. Nitqin tanınma sistemlərinin yaradılması; 8. Ekspert sistemlərinin yaradılması; 9. Mətnlərin anonim və deşifrə atributlarının təyini sistemlərinin yaradılması; 10. Linqvistik təminat bazasının yaradılması; 11. Müxtəlif tipli avtomatik-elektron lüğətlərin tərtibi; 12. Məlumatların internet şəbəkəsinə verilməsi sistemlərinin yaradılması; 13. Sorğu-məlumat sistemlərinin yaradılması.
Qeyd etməliyik ki, son illərdə tətbiqi dilçilik üçün faydalı mənbə olan küllü miqdarda struktur, mətn və koqnitiv linqvistikası sahəsində dərs vəsaitləri yazılmiışdır (bax Ə.Rəcəbov, A.Məmmədov, M.Musayev, F.Veysəlli və s. Azərbaycan alimlərinin əsərlərinə).
ümumləşdirərək belə qənaətə gəlirik ki, tədqiq edilən formal təhlil sisteminin linqvistik alqoritmləri dilin yaranması, inkişafı baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir və onlardan məlumat axtarış sistemlərində, avtomatik sintez və təhlil sistemlərində geniş istifadə etmək olar və kompyuter vasitəsilə tərtib olunmuş Azərbaycan dilinin tezlik və əks lüğətləri, tarixi abidələrin («Kitabi-Dədə Qorqud» və M.Füzulinin) dili- nin statistik təhlili linqvistik tədqiqatlara faydalı faktlar verə bilər. Tətbiqi (riyazi və ya kompyuter) dilçiliyin müasir vəziyyətinin mənzərəsini yekunlaşdiraraq, qeyd etədək ki, kompyuter dilçiliyi böyük gələcəyi olan, bəşəriyyətə fayda gətirəcək elm sahəsidir. Dilçilik elminin gələcək inkişaf istiqamətlərini və perspektivlərini kompyuter dilçiliyi olmadan təsəvvür etmək qeyri-mümkündür.
1. Zaliznjak A.N. Russkoe imennoe slovoizmenenie. M., 1967. 2. Gladkij A.V. O točnyh i matematičeskih metodah v lingvistike i drugih gumanitarnyh naukah // Vopr. jazykoznanija. 2007. № 4. Yüklə 1,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|