N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u
Yüklə 1,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- (ədəbi dilin təşəkkülü kontekstində) X ü l a s ə .
4 TÜRKOLOGİYA № 1 2014 DİLİN STRUKTURU VƏ TARİXİ SEVİNC ƏLİYEVA «KİTABİ-DƏDƏ QORQUD»UN DİLİNDƏKİ FARS KOMPONENTLİ ARXAİK FEİLLƏRƏ DAİR (ədəbi dilin təşəkkülü kontekstində) X ü l a s ə . Məqalədə «Kitabi-Dədə Qorqud»un dilində yer alan fars komponentli arxaik feillər araşdırılır. Müəllif həmin feilləri Azərbaycan ədəbi dilinin təşəkkülü kontekstində təhlil edir və çox sayda müqayisə və qarşılaşdırmalar əsasında onların arxaikləşməsinin periodlarını müəyyənləşdirməyə çalışır. Müəllif zəbun olmaq, zirü zəbər etmək, dəstur vermək, cəng etmək, səxt olmaq, pəncyek çıqarmaq və s. bu kimi feillərin semantik tutumunda gedən dəyişiklikləri izləyir. Müəllif fars komponentlərinin digər semantik kontekstdə mənimsənilmə özəlliklərini diqqətə alır və onların «Kitabi-Dədə Qorqud» feilləri tərkibindəki semantik deformasiyasını müəyyənləşdiririr. Konkret olaraq, bəlli olur ki, səxt fars mənşəli söz Azərbaycan ədəbi dilində XX əsrin əvvəllərinə qədər öz işləkliyini az və ya çox dərəcədə qorumuş və dilimizdə ‘sərt’, ‘çətin’, ‘möhkəm, bərk’, ‘ağır’ mənalarını ifadə etmişdir. Müqayisə əsasında isə səxt olmaq «Kitabi-Dədə Qorqud» feilində həmin alınmanın semantik deformasiyaya məruz qaldığı və ‘pərt olmaq’ anlamını ifadə etdiyi müəyyənləşdirilmişdir.
KDQ dastanlarının dilində fərqli semantik arxaikləşməyə məruz qalmış fars mənşəli komponentlərin yer aldığı çox sayda mürəkkəb feil, feili frazeoloji vahid və düzəltmə feillər mövcuddur. Məsələn, zəbun
lər buna əyani misaldır. Say etibarilə fars alınma komponentli mürəkkəb feil və feili frazeoloji vahidlər ərəb komponentli analoqlarından yetərincə azlıq təşkil etsələr də, onların müasir ədəbi dilə münasibəti heç də az maraq doğurmur. Dastanda yer alan və müasir dilimizə nisbətən tam arxaikləşməyə məruz qalan feillər arasında zəbun
yüksək işlənmə tezliyi ilə seçilən, müxtəlif boylarda 19 dəfə [1. S.37] təkrar olunan (müq. et: behişt olmaq 7 dəfə, abdəst almaq 6 dəfə işlənmişdir [1. S.12, 5]) zəbun sözünün yer aldığı zəbun olmaq, zəbun etmək mü- rəkkəb feilləri klassik ədəbiyyatımızda aktiv işləklik nümayiş etdirsə də, müasir ədəbi dilimizin aktiv lüğət fondundan tamamən çıxarılmışdır. «Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti»ndə köhnəlmiş söz kimi dəyərləndirilən
vədən salmaq, cansızlaşdırmaq, düşkünləşdirmək’; zəbun olmaq – 1) ‘zəifləşmək, qüvvədən düşmək, cansızlaşmaq, düşkünləşmək’; 2) ‘əsir olmaq, giriftar olmaq’ [2. S.649–650] mənalarında təqdim edildiyi halda, müasir türk dilinin normativ sözlüklərində zəbun ‘gücsüz, zəif’, ‘taqətsiz’; zəbun olmaq isə ‘aludə olmaq, olduqca bağlanmaq’ [3]
anlamlarında izah edilir. Zəbun sözünün və onunla əlaqəli feillərin ye- tərincə fərqli semantik spektrləri əks etdirməsi bu sözün mənbə dilin özündə çoxmənalı leksik vahid olmasından qaynaqlanır. Belə ki, fars dilində [zəbun] çoxmənalı sözü: 1) ‘zəif, köməksiz, gücsüz’; 2) ‘aciz, düşgün, fərsiz’; 3) ‘əhəmiyyətsiz, ikrahdoğurucu, alçaq’; 4) ‘məğlub’ (müq. et: 1. слабый, бес- помощный, бессильный; 2. тщедушный, хилый; 3. ничтожный, презренный; 4. редко побеждённый [4]) mənalarını ehtiva edir: Oğul, Dəpəgöz, Oğuz əlündə zəbun oldı, bunaldı [5. S.99]; Oğul, Oğuz yurdu Təpəgöz əlində əsir olub viran qaldı [5. S.197]; Qalın Oguz bəglərin dəxi – kimini zəbun edüb, kimini şəhid eylədi [5. S.100]; Qalın Oğuz bəylərinin də kimini şikəst etdi, kimini həlak elədi [5. S.198]. Zəbun sözünün
5 çoxmənalılığı onun yer aldığı feillərin (zəbun olmaq, zəbun etmək) müasir mətn variantında ən fərqli şəkildə təqdimatını mümkün etmişdir: Oğul, Dəpəgöz, Oğuz əlündə zəbun oldı [5. S.99]; Oğuz yurdu Təpəgözün əlində əsir-yesir olub qaldı [5. S.197]; Qardaşı Qaragünə əlində zəbun oldı. Bığı Qanlu Bügdüz Əmən əlində zəbun oldu. Ağ saqallu baban Aruza qan qusdırdı [5. S.100]; Qardaşı Qaragünə onun əlində əzildi. Bığı qanlı Bugdüz Əmən onun əlində döyüldü. Ağ saqqallı atan Aruza qan qusdurdu [5. S.198]; «Qanturalı zəbun oldı, at ardına aldım çıqdım» – deyəsən [5. S.92]; «Qanturalı yaralıydı, at belinə aldım, çıxdım» – deyəsən [5. S.190]. Zəbun olmaq feilinin çoxmənalılığı onun klassik ədəbiyyatımızdakı işlənmə mövqelərinə də sirayət etmişdir: Qalmadı odda olarıŋ taqəti, Uş zəbun olmuşdurur anlar qatı [6. S.98];
Şimdi bu, anıŋ cəzasıdır bu gün, Nar əlində olmışüz böylə zəbun [6. S.243].
Həzinidən fərqli olaraq, Füzuli lirikasında yüksək işlənmə tezliyi nümayiş etdirən zəbun olmaq və zəbun etmək mürəkkəb feilləri eyni polisemantikliyi burada da qorumuşlar:
Dövlət oldur ki, düşmən ola zəbun, Olmadan bir şərarə şö'lə füzun [7. S.236];
Hiddəti-Bəng Meydən idi füzun, Bəng qüvvət tapıb, Mey oldu zəbun [7. S.259].
Birinci halda zəbun olmaq feili ‘məğlub olmaq’, ikinci halda isə ‘aciz qalmaq’ mənalarında işlənmişdir.
Zərb ilən onu sərnigun edəyin, Əzeyin, yencəyin zəbun edəyin [7. S.238];
Füzulidən səbatü səbrü cövrü qəhr az istə Kim, ol biçarəyi dərdü qəmin bihəd zəbun etdi [7. S.324].
Yuxarıdakı beytlərdə isə zəbun etmək feili əvvəlcə ‘məğlub etmək’, sonra isə ‘məhv etmək’, ‘yerlə- yeksan etmək’ mənalarında istifadə edilmişdir. XX əsrin əvvəllərinədək işləkliyini davam etdirən zəbun etmək və zəbun olmaq feillərinin istifadə dairəsinin məhdudlaşdığı, işləklik əmsalının əhəmiyyətli dərəcədə aşağı düşdüyü görülməkdədir:
Söylə Amə bielmlikdən millətim оldu zəbun, Cəhli dağın tişeyi-fəryadi yetməz sərnigün [8. S.87];
Birinci halda zəbun olmaq feili ‘məhv olmaq’, ikinci halda isə ‘miskin, aciz olmaq’ anlamını ifadə etmişdir.
Əlif kimi qamətin həlqeyi-nun etdilər. Müxtəsər, arvadları xarü zəbun etdilər [8. S.112];
Bülbül dedi: dünyada o kimdir gülə bir gün, Yıllarca zəbun etməyə şən könlünü şivən! [9. III. S.88]; Yüklə 1,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|