N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u
Yüklə 1,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
8 Bir ayda varmazsam, iki ay baqsun! İki ayda varmazsam, üç ay baqsun! Üç ayda varmazsam, öldügimi ol vəqt bilsün! Ayğır atım boğazlayub, aşum versün! Yad qızı həlalıma dəstur versün! Məna tutan gərdəgə ayrıq girsün! [5. S.75].
Göründüyü kimi, burada Uruzun dilə gətirdiyi performativdə söhbət sadəcə izindən deyil, həm də təlimat-göstərişdən gedir. İstər müasir Azərbaycan dili üçün, istərsə də (verilmiş semantik yükdə) müasir fars dili üçün arxaikləşmiş dəstur sözünə, daha dəqiq desək, onun iştirakı ilə yaranmış mürəkkəb feillərə «Dastani-Əhməd Hərami»də də rast gəlinir:
Şəhənşah aydir kim dəstur verəyim, Ötə nə vəqt gəlirsən biləyim [24].
Dastan mətninə dair qeydlərin müəllifi Ə.Səfərli də bu abidədə işlədilən dəstur sözünün yalniz ‘izin, icazə’ deyil, həmçinin ‘icazə, göstəriş’ mənasında işləndiyini ortaya qoymuşdur [24. S.112]. Onu da qeyd edək ki, dastanda dəstur vermək mürəkkəb feil ilə yanaşı dəstur almaq ifadəsinə də təsadüf edilir.
...Çü bəd fel əbtər dəstur aldı, Güləndamın qatına sürdü gəldi. ...Atandan dəstur aldım şahi-şəngül, Kırıma getməgə, ey yüzü gül, gül [24].
XIII əsr şairimiz Qul Əlinin «Qissеyi-Yusif» əsərində də dəstur vermək mürəkkəb feilinə rast gəlinir:
Kəndusi bir duşı gördi, anı andı, Yusifinə hərgiz dəstur vеrməz imdi [25. S.24].
tamamən arxaikləşmə yoluna qədəm qoymuşdur. XX əsrin əvvəllərində dəstur sözünün çox aşağı səviyyəli işləkliyi müşahidə edilsə də (məs.: Söyləyənə baqma, söylədiyinə baq dəsturunu əldə sərmayə ittixaz edənlər bu xüsusda çoq yanlışdırlar [9. V. S.123]), dəstur vermək mürəkkəb feilinin, demək olar ki, aktiv lüğət fondunu tərk etdiyi məlum olur. Müasir Azərbaycan ədəbi dilindən fərqli olaraq, müasir türk dilində ‘icazə vermək, izin vermək’ mənalarını ifadə edən destur vermek feili [3. S.223] işlənmə dairəsinin əhəmiyyətli dərəcədə məhdudlaşmasına baxmayaraq, hələ də klassisizm üslublu bədii sənət nümunələrində janr-üslub tələbinə müvafiq şəkildə istifadə edilməkdədir. Hələ XVI əsrdə yazıb-yaratmış görkəmli Os- manlı dövlət adamı və şair Mustafa Çələbinin əsərlərindən birində oxuyuruq:
Yollara düştüm yar, varayım sana Aç gönül kapısın, bir destur eyle Çatma hilal kaşın, sert bakma bana Sarıl kollarıma, bir destur eyle [26].
Klassisizm ənənələrini izləyən müasir türk şairlərindən Ozan Ceyhanın və Aslı Üstünün şeirlərində isə oxuyuruq:
Ayrılık közünde yakma sultanım Kötünün sözüne bakma sultanım Sevdiysen kimseyi takma sultanım ….Destur ver topuna ceza keseyim [27];
9 Haydi destur ver gönül, bir mutluluk resmi çiz, Olmasın orda keder, söylenmedik garip giz! [28].
Müasir Azərbaycan ədəbi dili üçün arxaikləşmiş fars alınma komponentli mürəkkəb feillər arasında cəng etmək KDQ feili də diqqəti cəlb edir. Dastanın qədim oğuzların qəhrəmanlıqlarının təsviri və tərənnümünə həsr olunmuş süjetləri boyu dəfələrlə təkrarlanan cəng etmək feili ‘savaş etmək’, ‘vuruşmaq’ mənalarında işlənmişdir. Məs.: Bayındır xanın ağ meydanında bu oğlan cəng etmişdür [5. S.36]; Bu oğlan
Farscadan alınma olan bu söz klassik ədəbiyyatımızda ‘vuruş, döyüş, dava’ [22. S.88] semantik möv- qelərində çıxış edir.
«Dastani-Əhməd Hərami»də, Məsihinin «Vərqa və Gülşah» əsərində, habelə Füzuli lirikasında cəng etmək feilinə təsadüf edilir:
Gəlib söylərsə cəngə duruşalım, Anunla cəng edəlim, uruşalım. ... Önürdü məskənətlə söyləyəlim Becid olur isə cəng eyləyəlim [24];
Ta mardan oldu qar hali [29. S.133];
Çün dust sipahidir edən cəng, Düşmənliyə xoş degildir ahəng [7. S.120].
Növbəti dövr söz ustalarımızdan S.Ə.Şirvani, M.M.Vidadinin əsərlərində də cəng etmək mürəkkəb feilinin işləkliyi müşahidə edilir:
Nə gərəkdir yazib ki, ol sadə Fəhlələr cəng edir Amerkadə [30. S.57]; Neçə il cəng edib Dağıstanda, Çox olub özgə cəng hər yanda [30. S.126];
Еylə bir cəng еtdilər kim, su yеrinə aхdı qan, Hasili оl dərdiməndə vеrmədi nüsrət, inan [18. S.77].
XX əsrin əvvəllərinə doğru işlənmə tezliyi əhəmiyyətli dərəcədə azalan cəng etmək feili zamanla ədəbi dilimizin aktiv lüğət fondunu tamamən tərk etmişdir: Dünyanın hər bir işi cəngi-məğlubədir; amma vəhşi nadanlıqla cəng еtmək mümkün dеyil [31. S.119];
Kişi, sən eybini qan, mənlə əbəs cəng eləmə! Özünü, həm məni bu barədə diltəng eləmə! [31. S.72].
KDQ dastanlarında yer alan və 18 dəfə fərqli kombinasiya və söz-forma çərçivəsində təkrarlanan səxt fars alınması ilə olmaq türk mənşəli köməkçi feilinin birləşməsindən yaranan feili frazeoloji vahid də müasir Azərbaycan dili üçün tamamən arxaikləşmişdir: Bayındır xan qatı səxt oldı. Dədəm Qorqud gəldi. Şadlıq çaldı. «Xanım, niyə səxt olursan?» – dedi. Aydır: «Necə səxt olmıyam? Hər yil altun-aqça gəlürdi, yigidə-bəgə verirdin xatirləri xoş olurdı, şimdi bunı kimə verər kim, xatiri xoş ola?» [5. S.104]; Baqdı gördi Beyrək səxt olmış [5. S.59]. Yüklə 1,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|