N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u
Yüklə 1,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti.
18 lərində, Azərbaycan və türk ədəbiyyatı tarixlərində, əlyazmalar kataloqlarında məlumatlar vardır. Lakin Nəsiminin əsərlərinin Yaxın Şərqdə geniş yayılmasına baxmayaraq, 1973-cü ilə qədər onun əsərləri mükəmməl
şəkildə toplanıb çap olunmamışdır. T.Hacıyev göstərir ki, XIV–XV əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi dili keyfiyyətcə dolğunluğuna görə zirvə səviyyəsinə qalxır. Bu prosesdə Nəsimi böyük rol oynayır. O, xalq dilinin bətnində olan bütün incə, xəlqi xüsusiyyətləri üzə çıxarmış, onları ədəbi dilin istefalına vermişdir. Ərəb və fars dili sözlərindən istifadə etməklə yanaşı, Nəsimi ana dili sözlərinə üstünlük verməklə milli söz və ifadələri ədəbi dilə cəlb etdi. «Nəsimi xalq dilini ədəbi material kimi cilalayır, alınma ilə millini birikdirib yeni nümunə hasil edir, söz yeni semantik dolğunluqla səslənir, ana dili sözünün şirinliyində şair yeni dad üzə çıxarır. Yəni şair ana dili sözünə yeni “dad gətirir”, ana dili sözünün “dadını verir”. “Gərçi Nəsimi sözün dadını verdi, vəli, Dadə gətirdi anı ləfzi-şəkərbarımız” deyir. Şair böyük vətəndaşlıq qüruru ilə ana dili sözlərinə yanaşaraq, ardıcıl şəkildə, xüsusi inadkarlıqla (M.Quluzadə) ondan istifadə etməklə, zamana, epoxaya meydan oxuyurdu ki, bəli, gözəl, lətif şeirləri yalnız fars dilində yox, Azərbaycan türk dilində yaratmaq olar! Bunun üçün ana dilini ana kimi sevmək, səbrlə onun incəlik- lərini üzə çıxarmaq bacarığın olmalıdır. Şair bu məqsədlə ana dilinin dərinliklərinə enir, endikcə onun semantik tərkibindən, gövhər xəzinəsinin qatları arasından yeni-yeni dürlər, incilər – semantik mənalar, üslubi çalarlar kəşf edir, ana dili sözlərindən nəinki öz dövrü üçün, hətta çağdaş Azərbaycan dili üçün möcüzələr yaratmağa nail olur!» T.Hacıyev göstərir ki, Nəsimi öz şeirlərinin sonrakı həyatını sanki əvvəlcədən düşünmüş, inci kimi düzüb-qoşduğu misralarının, beytlərinin sonrakı taleyi daima şairin diqqət mərkəzində olmuşdur. Şair təxminən 12 min misradan ibarət bədii irsinin böyük əksəriyyətini xalq üçün nəzərdə tutduğundan onun şeirlərinin dili aydın, qulaqoxşayan, ahənğdar, musiqili, oxunaqlıdır; bu şeirin kökü xalq ədəbiyyatından gəlirdi – şairin əsərlərində olan assonans-saitlərin ahəngi hadisəsi bunu təsdiqləyir: Al ilə ala gözləri aldatdı aldı könlümü, // Alini gör nə al edər, kimsə irişməz alinə! və s. Məlumdur ki, Nəsimi həm də yüksək səviyyəyə malik filosof-şair olmuşdur və şeirlərini bir hissəsini həm də dövrün, savadlı, təhsilli, şərq və islam təhsilli insanlar üçün yazırdı. Tədqiqatlar göstərir ki, şairin ümumxalq üçün nəzərdə tutduğu qəzəlləri nə qədər aydın, millidirsə, sufi və hürufilik təriqəti ilə əlaqəli şeirləri bir o qədər mürəkkəb, çətin anlaşılan, oxucunun anlamasında çətinlik yaradan şeirlərdir. Nəsiminin böyüklüyü ondadır ki, o alınma sözlərin işlənməsində də bir növ «seçmə-əvəzetmə» əməliyyatını aparır: xalq dilində artıq mənimsənilmiş, «həzm» olunmuş alınmalara üs- tünlük verir: Könlümüz bir yar əlindən xəstədir, // Gözü qara, qaşları peyvəstədir. // Naz edərsə, nazını çəkmək gərək. // Can fəda qılmaq gərək növrəstədir! Şeirdə işlənmiş xəstə, peyvəstə, naz, fəda, növrəstə alınmaları şeirin semantik məzmununu qəlizləşdirmir, ən savadsız oxucu belə çətinlik cəkmədən, onu mənimsəyə bilər. Bunun müqabilində, əlbəttə ki, fəlsəfi-hürufi məzmunlu qəzəlləri yalnız öz oxucusu üçün aydındır: Cənnətü huri mənəm, kövsəri tubi mənəm! Nariyü nuri mənəm, həm susuzam, həm
Təbiidir ki, fəlsəfi anlayışları olan oxucular beytdəki fəlsəfi mənanı daha tez qavraya bi- lərlər: əvvəla, şair mənəm deyərkən yalnız özünü yox, şair Nəsimi də daxil olmaqla, bütün «mən»ləri cənnətin hurisi hesab edir, yəni şairin fikrincə, bütün insanlar, ümumiyyətlə cənnətin müqəddəs (duru, şirin suyu olan) quyusu (kövsər) da insanın özüdür; Od da, nur, işıq da mənəm, yəni insandır, o (insan) həm susuzdur, suya təşnədir, həm də suyu çox olan mənbədir – dünyanın ən çox suyu olan Fərat çayıdır. Ümumi məna: dünyada nə varsa, onun başlanğıcı insandır, hər şey insan adına olmalı, insana xidmət etməlidir.
19 Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti. Elmi yenilik onunla izah oluna bilər ki, əsər Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi frazeologiyasının tədqiqi və sufizm təriqəti əsasında hürufizm cərəyanın yaranması sahəsində ilk tədqiqatlardandır. Məqalədə ilk dəfə Azərbaycan dilçiliyində Nə- simi əsərləri əsasında Azərbaycan dilinin tarixi frazeologiyası fəlsəfi baxımından bəzi nəzəri məsə- lələrinin də araşdırılması cəlb edilir. Tətbiqi əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, XIV əsr Azərbaycan ədəbi dil tarixinin üslubi məsələlərin araşdırılmasında «yazıçı dili», «frazeoloji novatorluq» problemlərinin, habelə tarixi üslubiyyat məsələlərinin həllində, eləcə də təcrübi olaraq aspirant və magistrların elmi işlərində, ali məktəblərin filologiya fakültələrində, ədəbi dil tarixi istisası kurs- larında bir elmi mənbə kimi istifadə oluna bilər.
1. Nəsimi: (Məqalələr məcmuəsi). Bakı, 1973. 2. Seyidov Y. Nəsimi dili. Bakı, 1996. 3. Aslanov V.I. Rec. na kn.: K.Barill. The Quatrains of Nesimi // Sov. tjurkologija. 1975. № 3. 4. Səfərli Ə., Yusifov X. Qədim və orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı, 1982. 5. Quluzadə M. Böyük ideallar şairi. Bakı, 1970. 6. Kuluzade Z. Hurufizm i ego predstaviteli v Azerbajdžane. Baku, 1960. 7. Xudiyev N. Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Ankara, 1997. 8. Yenə onun. Zamanın axarı ilə. Bakı, 2004. 9. İraq-türkmən ləhcəsi. Bakı, 2004
Nasimi as a real patriot loved his people, language and his motherland Azerbaijan with all his heart and soul. The Azerbaijani language for him was the expressive means not only for lyric, but also sufi-philosophical poems. According to the opinions of researchers both Sufizm and Hürufizm are based on pantheism. But Sufiʹs pantheism had purely philosophical, i.e passive and contemplative character while Hurufitʹ s pantheism was active and had social-political trend. The notion «love» Sufies and Hurufits understood as something holy. For love they both were ready even to sacrifice themselves in order to get happiness and on this way to reach the last aim.
Yüklə 1,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|