N. I. Lobachevskiy A. G. Oxapkin G. A. Yulova Algologiya asoslari Qo`llanma

 
 

---

6 

O`simliklarning sistematikasining shakllanishi 
Botanikaning bir tarmog`i sifatida va 
uningnvazifalkari 
 
–
oʻsimlik itematikasi (yunon tilidan tarjima qilingan — 
tartiblangan, tizimga aloqador) turli oʻsimliklarning oʻxshashliklari, 
farqlari, munosabatlari va kelib chiqishini oʻrganadi. Umuman olganda, 
sistematika fundamental biologik intizom, barcha biologiyaning o‘zagi 
hisoblanadi. 
–
Sistematika - bu organizmlarning xilma-xilligi haqidagi fan 
bo'lib, uning vazifasi barcha mavjud va yo'q bo'lib ketgan organizmlarni 
tavsiflash va belgilash, ularni turli darajadagi taksonlarga (guruhlarga) 
tasniflashdir. Taksonomiyaning maqsadi - organik dunyoning tarixiy 
rivojlanishi (filogeniya) jarayonlarini aks ettiruvchi xilma-xillikning 
tartibli tizimini yaratishdir. Haqli ravishda sistematikaning otasi deb 
hisoblangan K.Linney “sistematika botanikaning Ariadna ipidir, usiz 
tartibsizlik bor”, deb yozgan edi. Sistematika organizmlarning ko'plab 
mavjud turlarini (turli ma'lumotlarga ko'ra, 2-3-5 dan 50 milliongacha) 
navigatsiya qilish imkonini beradi. Sistematika ko'pincha organizmlarni 
tasniflash nazariyasiga ishora qiluvchi taksonomiyaga va sistematikaning 
o'zi fan sifatida mavjud bo'lgan va yo'q bo'lib ketgan turlarni tavsiflash va 
belgilashga bo'linadi. Ba'zan "taksonomiya" atamasi "sistematika" 
atamasining sinonimi sifatida ishlatiladi. 
–
Taksonomiya maqsadlarida organizmlarni tavsiflovchi 
morfologik, fiziologik, biokimyoviy, ekologik va boshqa xususiyatlar 
qo'llaniladi. Qanchalik ko'p xususiyatlar hisobga olinsa, bir guruhga 
(takson) birlashtirilgan organizmlarning o'zaro munosabati yoki umumiy 
kelib chiqishini aks ettiruvchi o'xshashlik shunchalik katta bo'ladi. 
Ko'pincha tashqi o'xshashlik (masalan, kaktuslar va eforbiya) 
qarindoshlikning dalili emas, balki o'xshash muhit sharoitida 
shakllanadi.Shuning uchun taksonomiya maqsadlari uchun atrof-muhit 
omillari ta'sirida ozgina o'zgargan, barqaror va umumiy kelib chiqishini 
ko'rsatadigan xususiyatlarni tanlash muhimdir. 

---

7
–
Taksonomiya rivojlanishining dastlabki davrida odamlarning 
kundalik faoliyatida duch keladigan o'simliklarning xilma-xilligini aks 
ettiruvchi qulay tizimni yaratish vazifasi turar edi. Ushbu tizimlar sun'iy 
edi. O'simliklar organizmlar o'rtasidagi bog'liq munosabatlarni hisobga 
olmagan holda 1-2 yoki bir nechta belgilarga ko'ra guruhlangan. Biologik 
tasnifning asosini hayvonlar sistematikasini yaratgan Aristotel (miloddan 
avvalgi 385-322) qo'ygan. Aristotelning shogirdi Teofrast (miloddan 
avvalgi 370–285) botanikaning otasi deb ataladi. Teofrastni organik 
dunyo tuzilishining umumiy masalalari, shuningdek, o'simliklarning 
o'ziga xos tuzilishi va hayotiy funktsiyalari muammolari qiziqtirdi. U 
o'simliklarning odamlar uchun emas, balki o'zlari uchun muhim bo'lgan 
xususiyatlariga e'tibor qaratdi. Teofrast o'simliklarning 500 ga yaqin 
turlarini bilgan va tavsiflagan, iqlim va tuproq xususiyatlarining ularga 
ta'siri haqida gapirgan. O'simliklarning ko'pligi orasida Teofrast daraxtlar, 
butalar, butalar va o'tlarni aniqladi. U quruqlik florasida bargli va doim 
yashil o'simliklar guruhini, suv omborlari florasida esa chuchuk suv va 
dengiz o'simliklarini ajratdi. Teofrast o'simliklar haqidagi bilimlarni 
ularning amaliy ahamiyati bilan bog'ladi. 
–
Organik dunyoning tuzilishi, shu jumladan o'simliklarning 
tuzilishi haqidagi barcha bilimlarning sintezi Pliniy Elder (eramizning 23-
79) tomonidan amalga oshirildi. U "Tabiat tarixi" - "Historia naturalis" 
deb nomlangan 39 jild ensiklopediya yozgan. Ushbu nashrda 
o'simliklarning 1000 turi va shakllarining tavsiflari yoki eslatmalari 
mavjud.Yangi davrning birinchi asrlari, o'rta asrlar va arab 
madaniyatining hukmronlik davri umuman taksonomiya rivojlanishida 
sezilarli muvaffaqiyatlarga erishmadi. 15-asrdan beri o'simlikshunoslar 
deb ataladiganlar paydo bo'ldi. 15—16-asrlardagi buyuk sayohatlar va 
yangi qitʼalarning geografik kashfiyoti oʻsimliklar haqidagi bilimlarning 
toʻplanishiga olib keldi va ularni tasniflash masalasi koʻtarildi. Utilitar 
tasniflash tizimlari paydo bo'ldi. O'simliklar alifbo tartibida tasniflangan, 
ularning inson hayotidagi ahamiyati darajasi (dori, xushbo'y, oziq-ovqat 
va boshqalar). 16-asrda Mahalliy va xorijiy o'simliklarni etishtirish orqali 
florani o'rganish vazifasi paydo bo'ldi. Apteka bog'lari deb ataluvchi 
bog'larning paydo bo'lishi shu davrga to'g'ri keladi. Rossiyada birinchi 
aptek bog'i 1706 yilda Moskvada paydo bo'lgan; 1805 yilda u botanika 
bog'i deb o'zgartirildi va Moskva universitetiga o'tkazildi. Sankt-
Peterburgda birinchi aptek bog'i 1714 yilda paydo bo'lgan va 1823 yilda 

---

8 
u botanika bog'i deb nomlangan va hozirda Rossiya Fanlar 
akademiyasining Botanika instituti tarkibiga kiradi. 
–
XVI asr o'rtalarida. gerbariyalar kompilyatsiyasining 
boshlanishi qo'yildi, bu taksonomiyaning rivojlanishiga hissa qo'shdi. 
Oʻsimliklarning xilma-xilligi botanika bogʻlari, sabzavot bogʻlari va 
gerbariylarda oʻrganilgan. Ushbu davrda to'plangan bilimlar asosida 
tizimni tuzishga qaratilgan eng dastlabki urinishlardan biri italiyalik 
Andrea Chesalpino (1519-1603) tizimi bo'lib, uning asosiy ishi. 
podshohlik Haqiqiy suv o'tlari - Phycobionta; – podshohlik Oliy 
oʻsimliklar – Embriobionta. 
–
Ushbu kurs 1980-yillargacha bo'lgan fototrofik pro- va 
eukariotlar guruhlarini o'rganadi. quyi o'simliklar deb ataladigan tarkibga 
kiritilgan. 
–
Yadrodan oldingi organizmlar 
yoki prokaryotlar 
- 
prokaryotlar: 
–
Bo'lim Cyanoprokaryota (ko'k-yashil suv o'tlari) - 
Cyanoprokaryota (Cyanophyta); 
–
Prokaryotik (asosiy) yashil suvo'tlar bo'limi - 
–
prochlorophyta; 
–
Yadro organizmlari yoki Eukaryotlar - Eukariota: 
–
Glaukofit suvo'tlari bo'limi - Glaucophyta, Qizil suv o'tlari 
bo'limi - Rhodophyta, 
–
Kriptofit suvo'tlar bo'limi - Cryptophyta, 
–
Dinofit suvo'tlari bo'limi - Dinophyta, 
–
Gaptofit suvo'tlari bo'limi - Haptophyta, 
–
Rafidofit suvo'tlar bo'limi - Raphidophyta, 
–
Sariq-yashil suvo'tlar bo'limi - Xanthophyta, 
–
Oltin suv o'tlari bo'limi - Chrysophyta, 
–
Diatomlar bo'limi - Bacillariophyta, 
–
Jigarrang suv o'tlari bo'limi - Phaeophyta, 
–
Yashil suv o'tlari bo'limi - Chlorophyta, 

---

9
–
Chlorarachniaceae bo'limi - Chlorarachniophyta, 
–
Euglenophyta bo'limi - Euglenophyta, 
–
Streptofitlar yoki streptofitlar bo'limi - Streptophyta (Yashil 
suv o'tlari streptofitlari bo'limi - Streptophytina, Charophyta).