N. I. Lobachevskiy A. G. Oxapkin G. A. Yulova Algologiya asoslari Qo`llanma

Suv o`tlari tallusining morfologik tashkil etish 
turlari 

 
suvo'tlar 
bir 
hujayrali, 
kolonial 
yoki ko'p hujayrali 
organizmlardir. 
Yosunlarning tanasi 
bo'linmaydi 
organlar va tallus yoki 
tallus 
bilan 
ifodalanadi. 
Turli 
bo'limlardagi 
suv 
o'tlarining 
talluslari 
xilma-xil 
tuzilishga 
ega, shuning uchun 
talli 
morfologik 
differentsiatsiyasining bir nechta asosiy turlari ajralib turadi. 
Tallusning morfologik farqlanishining monad (flagellar) turi flagella 
yordamida faol harakatchanlik bilan tavsiflanadi (26-rasm). 
Ras. 26. Yosunlardagi 
tallusning morfologik 
differensiatsiyasining 
Ç 

---

49
monodik (bayroqli) 
turi.
: 
1 - xlamidomonas; 
2 - Evglena; 
3 - Dinobryon; 
4 - Gonium; 
5 - Pandorina, 
6 - Eudorina; 
7 - Sinura; 8 - xrizosferella 
Harakatchanlik koʻpgina boʻlimlarda (masalan, yashil volvoksda - Chlamydomonas, 
evglena - Evglena va boshqalarda) uchraydigan bir hujayrali bayroqli suv oʻtlariga xosdir 
(26-rasm: 1, 2). Monad tashkilotining bir turi - bu noma'lum miqdordagi hujayralardan 
(masalan, oltin suv o'tlari Dinobryon, Synura, Chrysosphaerella) tashkil topgan mobil 
(bayroq yordamida) koloniyalar (26-rasm: 3, 7, 8) yoki koenobiya - ma'lum (odatda bir 
nechta ikkita) hujayrali koloniyalar. Koenobiya yashil suv o'tlarida Gonium, Pandorina, 
Eudorina (26-rasm: 4-6) va boshqalarda kuzatiladi. Yuqori darajada tashkil etilgan suv 
o'tlarida monad tuzilishi ko'payish uchun ishlatiladigan hujayralarga xosdir - aseksual 
(zoosporlar) va jinsiy (gametalar). Flagelladan tashqari, monad shakllari odatda fotoreseptiv 
organlarni (masalan, stigma yoki ocellus) va osmoregulyatsiya funktsiyasini bajaradigan 
kontraktil (pulsatsiyalanuvchi) vakuolalarni rivojlantiradi. Evglenofitlar, dinofitlar, 
kriptofitlar va oltin suvo'tlar orasida tuzilishning monad tipi ustunlik qiladi va yashil va sariq-
yashil suvo'tlarda kuzatiladi. Jigarrang va diatomlarda bu turdagi struktura vegetativ holatda 
yo'q, lekin ko'payish bosqichida paydo bo'ladi. Qizil yosunlarda monad bosqichlari 
aniqlanmagan. 
Amoeboid (rizopodial) tipdagi morfologik tashkilot asosan bir hujayrali suvo'tlarda 
kuzatiladi, qattiq hujayra membranasi va doimiy tana shakli bo'lmaydi (15; 27-rasm).

---

50 
Ras. 27. Yosunlarda 
tallusning morfologik 
tashkil etilishining 
ameboid (rizopodial) 
turi: 1 – Xrizamoeba;
2 - mikoxriz; 
3 – mikoxloris; 
4 - dinamoebidium 
Bunday organizmlar hujayra 
yuzasida vaqtincha hosil bo'lgan 
sitoplazmatik 
proyeksiyalar, 
psevdopodiyalar 
(agar 
proyeksiyalar uzun va ingichka 
bo'lsa, ular rizopodiyalar deb 
ataladi) 
yordamida 
amyobasimon harakatga qodir. 
Ba'zida shunga o'xshash tuzilishga ega bo'lgan bir nechta hujayralar o'zlarining 
rizopodiyalari bilan bog'lanadi va koloniyalarni hosil qiladi yoki plazmodiyga birlashadi - 
bir nechta yoki ko'p yadrolarni o'z ichiga olgan yalang'och, qobiqsiz massa. Ko'pgina 
amoboid organizmlar biriktirilgan turmush tarzini olib boradi. Ushbu turdagi struktura bir 
nechta bo'limlar vakillarida, masalan, oltin (Chrysamoeba, Myxochrysis, 27-rasm: 1, 2), 
sariq-yashil (Myxochloris, 27-rasm: 3), dinofitlarda (Dinamoebidium, rasm) kuzatiladi. 27: 
4), shuningdek, qizil suv o'tlarining spermasida (erkak jinsiy hujayralari).

---

51
Ras. 28. Suv o'tlarida vegetativ tana tuzilishining palmelloid (gemomondal) tipi: 1 – 
Apiocystis; 2 - tetraspora 
(a - koloniyaning umumiy ko'rinishi; b - koloniyaning yuqori kattalashtirishdagi qismi); 
3 - xloroza; 4 - Gidrurus 
Palmelloid (gemimonad) strukturaning turi harakatsiz, membranalar yoki yalang'och 
hujayralar bilan qoplangan, monad tashkilotining xususiyatlariga ega va umumiy 
shilimshiqga botiriladi (28-rasm). Bunday shilimshiq talli har xil o'lcham va shaklga ega 
bo'lib, yashil (Apiocystis, Tetraspora), sariq-yashil (Chlorosaccus) va oltin (Hydrurus) 
suvo'tlari bo'limlaridan tetrasporoz suv o'tlarida uchraydi. 
Tuzilishning kokkoid tipi bir hujayrali, mustamlaka va koenobial suv o'tlarini 
birlashtiradi, ular o'z qobig'iga ega, vegetativ holatda harakatsiz (ba'zi diatomlar va 
desmidiyalardan tashqari) va monadalar tashkiloti belgilaridan butunlay mahrum (29-rasm). 
Ushbu turdagi tashkilot yashil trebuxiaceae - Chlorella, chlorococciaceae - Scenedesmus, 
Pediastrum, desmidiaceae - Cosmarium, Micrasterias, diatomlar - Navicula, Pinnularia va 
boshqalarga eng xosdir.

---

52 
Ras. 29. Yosunlardagi 
tallus tuzilishining kokkoid 
tipi:
1 - xlorella; 
2 - Scenedesmus; 
3 - Pediastrum; 
4 - kosmarium; 
5 – mikrasteriyalar; 
6, 7 - Navikula 
(turli xil); 8 - Pinnulariya 
Filamentli (trikal) strukturaning 
turi oddiy yoki shoxlangan 
filamentlarga bog'langan 
hujayralardan tashkil topgan 
talli bilan ifodalanadi (masalan, 
yashil suv o'tlari Ulotrix). 
Filament hujayralari doimiy 
ravishda ko'ndalang bo'linmalar 
bilan bo'linadi, buning natijasida 
filament uzunligi o'sib boradi.
(30-rasm). Filamentlar erkin 
yashashi, biriktirilishi yoki 
shilliq koloniyalarda birlashishi 
mumkin. 
Filamentlardagi 
hujayralar bir xil turdagi 
(zignema alga Spirogyra) yoki, 
masalan, Ulotrixdagi kabi, rangsiz va 
substratga 
biriktirish 
uchun 
ishlatiladigan xanjar shaklidagi bazal 
hujayra va xloroplastli silindrsimon 
vegetativ hujayralar bo'lishi mumkin. 
shakllantiriladi
.
Morfologik differensiatsiyaning geterotrik 
yoki geterotrix bosqichi shundan iboratki, 
tallus 
substrat 
bo'ylab 
tarqaladigan, 

---

53
tayanchga ega bo'lgan filamentlar tizimidan iborat. 
funktsiyasi va ulardan cho'zilgan vertikal iplar, bajaradi 
Ras. 30. Assimilyatsiya va filamentli strukturaning suvo'tlari funktsiyasi 
ko'payish. Iplar bo'lishi mumkin 
(chapda - Ulotrix, 
o'xshash yoki ularning tuzilishi 
o'ngda - Spirogyra) 
farq qilishi mumkin (31-rasm). 
Turli xil suv o'tlari misoli 
tallusning filamentsiz tuzilishi yashil suv o'tlari bo'lishi mumkin 
Stigeoklonium (31-rasm: 1). Ko'p turlari Baykal ko'liga endemik bo'lgan 
Draparnaldiyada (31-rasm: 2) gorizontal filamentlar qisqaradi va vertikal bo'lganlar 
katta murakkablikka erishadi, markaziy o'q va lateral bo'linmalarga bo'linadi, turli 
xil hujayra tuzilmalari bilan. Geterotrik yashil suv o'tlari Coleochaetda (31-rasm: 3) 
tallusning vertikal komponenti qisqaradi va gorizontal shoxlari yon tomonlari bilan 
birga o'sib, diametri 2 mm gacha bo'lgan plastinkalarni hosil qiladi. Yosunlarning 
ontogenezi jarayonida ba'zida bir nechta hujayralardan iborat vertikal ip paydo 
bo'ladi, ular keyinchalik nobud bo'ladi. Eng keng tarqalgan ko'p filamentli struktura 
yashil, jigarrang va qizil yosunlarda uchraydi; u oltin, sariq-yashil, dinofit va ko'k-
yashil ranglarda ham ma'lum.
Ras. 31. Yosunlardagi tallusning geterofilamentli yoki geterotrik tuzilishi: 
1 – stigeokloniy; 2 - Draparnaldiya; 3 - Coleochaet 
Tallus strukturasining psevdoparenximatoz turi geterofilamentli tallus filamentlarining 
birlashishi natijasida katta hajmli ko'p hujayrali tallilarning shakllanishi bilan tavsiflanadi. 

---

54 
Tallus asta-sekin bir o'qlidan ko'p o'qligacha murakkablashadi, 1-2 m o'lchamga etadi va 
tashqi qobiq qatlami, markaziy, eksenel va oraliq qatlamlarga differensiallanadi. Bunday talli 
ko'pincha qizil suv o'tlarida kuzatiladi (masalan, Furcellaria, 32-rasm).
Ras. 32. Furcellaria qizil suvo'tlari tallus tuzilishining psevdoparenximatoz tipi: 1 – 
cho'qqi orqali bo'ylama kesma; 
1 – tallusning ko‘ndalang kesimi; a - tashqi korteks; b - ichki korteks; c - markaziy iplar 
to'plami 
Qatlamli yoki parenximatoz turdagi struktura bir, ikki yoki ko'p qatlamli parenximatoz 
plitalar shaklida ko'p hujayrali tallus bilan tavsiflanadi, masalan, yashil suv o'tlari 
Monostroma (bir qatlamli plastinka), Ulva (ikki qatlamli), qizil. suv o'tlari Porphyra (bir, ikki 
qatlamli) (33-rasm).

---

55
Ras. 33. Yosunlardagi tallus tuzilishining qatlamli yoki parenximatoz turi: 1 – 
Monostroma; 2 – Ulva; 3 - porfiralar; 4 - Enteromorfa; 
5, 6 - skitosifon 
Qatlamli tallus filamentli tallusdan filament hujayraning nafaqat ko'ndalang, balki 
uzunlamasına yo'nalishda bo'linishi natijasida hosil bo'ladi. Naychalarga o'xshagan va 
tallusning periferik qatlamlarining bir-biridan ajralishi va uning ichida bo'shliq paydo 
bo'lishi natijasida qatlamlilardan paydo bo'lgan talli mavjud. Bunday tallilar, masalan, 
yashil suvo'tlar Enteromorpha va jigarrang suvo'tlar Scytosiphonda kuzatiladi. Lamellar 
tuzilishi yashil, jigarrang, qizil va kamdan-kam hollarda oltin va sariq-yashil yosunlarda 
ma'lum. 
Sifonal yoki sifonik tashkilot tallus ichida ko'pincha makroskopik, murakkab qismlarga 
ajratilgan, ichki ko'ndalang hujayrali qismlarning yo'qligi bilan tavsiflanadi (34-rasm).

---

56 
Ras. 34. Sifonal tuzilishga ega yuqori darajada tashkil etilgan suv o'tlari: 
1 – vaucheriya, anteridiya (a) va oogoniya (b) bilan tallusning bir qismi; 
2 – Botridiy, ko‘p sonli xloroplastlar va shoxlangan rangsiz rizoidlardan iborat pufakcha; 3 
– kodiy, utrikulalar (c) va gametangiy (d) bilan tallusning bo'lagi; 4 – Bryopsis, tallusning 
tukli qismi, gametangiya hosil qiladi 

---

57
Rasmiy ravishda bunday tallus hujayra 
shirasining uzluksiz vakuoliga va odatda ko'p sonli 
yadrolarga ega bo'lgan yagona hujayradir. Ushbu 
turdagi struktura yashil (masalan, Bryopsis) va 
sariq-yashil suv o'tlarida (masalan, Botrydium, 
Vaucheria) ma'lum.
Sifonokladli strukturaning sifon tuzilishidan farqi 
shundaki, sifon tallusi rivojlanishning boshida ertami-
kechmi ko'p yadroli bo'laklarga yoki segmentlarga 
bo'linadi. Ushbu turdagi struktura yashil rangda 
kuzatiladi 
Ras. 
35. Cladophora suvo'tlari tallusining sifonokladli 
tuzilishi (35-rasm). (masalan, kladofora)
Ras. 36. Talli Chara (chapda) va Nitella (o'ngda) ko'rinishi 
Charofitik tashkilot, faqat charofit suvo'tlari (Chara, Nitella) uchun xarakterlidir, 
bo'g'imli tuzilishga ega bo'lgan katta ko'p hujayrali talli bilan tavsiflanadi (36-rasm). 
Tallus asosiy novdadan iborat bo'lib, unda bo'g'imli lateral kurtaklar va pastdan 
cho'zilgan rizoidlar joylashgan. Rasning asosiy o'simtadagi joylari tugunlar deb ataladi 
va tugunlar orasidagi asosiy o'simtaning qismlari internodlar deb ataladi. Internodlar va 
lateral kurtaklar segmentlari har doim faqat bitta yuqori cho'zilgan hujayradan hosil 

---

58 
bo'ladi; ko'p turlarda bu hujayralar tashqi tomondan yadro hujayralarining yana bir 
qatlami bilan o'sib chiqqan.