272
Qlükoza və üzvi turşulardan fərqli olaraq aminturşular
orqanizmdə uzun müddət sərbəst şəkildə qala bilmir. Onlar müx-
təlif çevrilmələrə məruz qalır. Orqanizmdə aminturşuları üç cür
çevrilməyə uğrayırlar: α – amin qrupuna görə, karboksil qrupuna
görə və radikal çevrilmələrinə görə.
Aminsizləşmə reaksiyalarına əsas–dezaminləşmə və trans-
aminləşmə (yenidən aminləşmə) prosesləri aiddir. Dezaminləşmə
reaksiyalar müxtəlif yollarla (reduksiya olunmaqla, hidrolitik,
oksidləşməklə, molekuldaxili) baş verə bilər. Onlardan başlıcası
oksidləşməklə aminləşmədir. Bu da iki mərhələdə gedir. Əvvəlcə
aminturşu spesifik dehidrogenaza fermentlərinin təsiri ilə (kofer-
ment tərkibli – NAD
+
və ya NADF
+
) oksidləşərək iminturşulara
çevrilir.
Prosesin ikinci mərhələsində iminturşu molekulu su ilə
reaksiyaya girərək ammonyaka və ketoturşuya çevrilir.
Oksidləşmə aminsizləşmədə iştirak edən fermentlərin
aktivliyi zəif olduğuna görə onlar insan və heyvan toxumalarında
gedən aminturşu mübadiləsində mühüm rol oynaya bilmir. Amin-
turşuların tərkibindəki amin qrupları başlıca olaraq, yenidən amin-
ləşmə (transaminləşmə) yolu ilə mübadilə edilir.
Yenidənaminləşmə α - ketoqlütar turşusunun
keto qrupu
(CH
2
)
2
―COOH (CH
2
)
2
―COOH
+ H
2
O + NH
3
↑
HN═C―COOH O═C―COOH
α-Ketoqlutar turşusu
(CH
2
)
2
―COOH
Qlutamat-
(CH
2
)
2
―COOH
+ NAD
+
hidrogenaza
+ NADN + H
+
H
2
N―CH―COOH HN═C―COOH
Qlutamin turşusu İminoqlutar turşusu
273
ilə aminturşuların α-amin qrupu arasında yerdəyişmə reaksiyası
nəticəsində baş verir.
Bu proses dönərdir, əmələ gələn qlütamin turşusu yenidən
oksidləşməklə - aminsizləşmə prosesinə uğrayır. Nəticədə əmələ
gələn α-ketoqlütar turşusu
L-aminturşularının təkrar aminləşməsi
prosesinə qoşulur. Əvəzolunan aminturşuların hamısı transamin-
ləşmə prosesində aktiv iştirak edir. Əvəzolunmayan aminturşular-
dan bəziləri (triptofan, metionin və s.) yenidən aminləşmə prose-
sində iştirak edir.
Cədvəl 13.
Zülal aminturşuları
Əvəzolunmayanlar
Qismən (şərti)
əvəzolunmayanlar
Əvəzolunanlar
Qismən (şərti)
əvəzolunanlar
Valin
Arginin
Alanin
Tirozin
İzoleysin
Histidin
Asparagin
Sistein
Leysin
Asparagin
turşusu
Lizin
Qlisin
Metionin
Qlutamin
Treonin
Qlutamin turşusu
Triptofan
Prolin
Fenilalanin
Serin
Yenidən aminləşmə reaksiyalarını kataliz edən fermentlərə
transaminazalar və ya aminotransferazalar deyilir. Onların proste-
tik qruplarına fosfopiridoksal (B
6
-vitamininin 5- fosfat efiri)
daxil-
(CH
2
)
2
―COOH R R (CH
2
)
2
―COOH
+
+
O═C―COOH H
2
N―CH―COOH O═C―COOH H
2
N―CH―COOH
α-Ketoqlutar Qlutamin
turşusu turşusu
L-aminturşusu:
2-oksoqlutarat-
aminotransferaza
274
dir.
Aminturşuların toxumadaxili çevrilmələrinin müxtəlif
formalarından biri də molekulun tərkibindən karboksil qrupunun
ayrılması və müvafiq aminlərin əmələ gəlməsi
ilə müşayiət olunan
karboksilsizləşmə reaksiyasıdır. Ümumi şəkildə bu reaksiya
aşağıdakı kimi ifadə olunur.
Çox zaman aminturşuların dekarboksizləşməsindən amin-
lər alınır. Alınan aminlər orqanizmdə yüksək bioloji aktivliyə
malik olurlar. Onları biogen aminlər adlandırırlar. Histamin daxili
sekresiya vəzlərinin fəaliyyətini gücləndirir, qan təzyiqini aşağı
salır.
Bəzi hallarda dekarboksizləşmə prosesində başqa maddə
alınır. Məsələn, qlutamin turşusunun dekarboksizləşmə məhsulu
olan γ-aminyağ turşusu əmələ gəlir. Bu maddə sinir hüceyrələrinin
təbii ləngidici amili hesab olunur.
Qlutamat-
HOOC−CH
2
−(CH
2
)
2
−COOH
dekarboksilaza
H
2
N−CH
2
−(CH
2
)
2
−COOH + CO
2
│
Qlutamin turşusu γ-Aminyağ turşusu
NH
2
CH
2
−CH
2
−NH
2
+ CO
2
N
N
H
COOH
│
CH
2
−CH
│
NH
2
N
N
H
Histidin:
CO
2
-liaza
Histamin
Histidin
R−CH
2
−CH−COOH
Karboksilaza
R−CH
2
−CH
2
−NH
2
+ CO
2
│
NH
2
Aminturşusu Amin