Navoiy davlat konchilik instituti erkayev a. U., Reymov a. M., Nurmurodov t. I., Umirov f. E

2.4- jadval
Biri biridan farq qiluvchi mineralogik tarkibi.

-nifelin (Na3K)2O*Al2O3*25O2*nSiO2 - egirin - NaFeSi2O6	-ftorgidroksil karbonat apatit
- sfen - CaTiSiO5	Ca10P5CO23(F,OH)3
- titanomagnetik - FeTiO3*nFe3O4	- frankolit
- polevoy shlam - (Na,K)AlSi3O6	Ca10P5,5C0,8O23,2F1,8OH
	- kurenkit
	Ca10P4,8C1,2O22,8F2
	- glaukanit
	- kalsit
	- limonit Fe2(OH)6*Fe2O3
	- dolomit CaCO3*MgCO3
	- magnezialnoe silikatы Mg2SiO3
	- kaolin, kvars va organiq moddalar.

2.5 - jadval
Ma’danlarning o‘rtacha kimyoviy tarkibi

P2O5 - 14-18,5%	1) qatlamli (plastik) 18-36%Р2O5 va 2-3% Р2O3
	2) jelvakli aloxida jelvak-toshlari 12-29% Р2O5 va 5-15% Р2O3
	3) rakushkali fosforit.

2.6 - jadval
Fosfat xom ashyosiga qo‘yilgan talablar

P2O5	Cuperfosfat uchun: xibin apatiti - 39,5% fosforit - 28%
	EFK olish uchun: fosforit Karatau - 24,5%
	Elementar fosfor olish uchun - >21%
Uch valentli oksidlar Fe2O3 Al2O3	Sulfat kislotali parchalashda: (C Fe2O3 /C P2O5)*100>11,5-12,0 bo‘lsa FePO4*2H2O cho‘kma tushadi Fosforitlarda Fe2O3 / Al2O3 =2-1; (C Fe2O3 /C P2O5)*100<8, bo‘lishi kerak (C R2O3 /C P2O5)*100<12, bo‘lishi kerak Fe2O3 / Al2O3 larni HCl ni HNO3 dagi eruvchanligi H2SO4 dagi eruvchanligidan kam bo‘lgani uchun azot va xlorid kislotali parchalashda bularni fosforitdagi miqdori chegaralanmagan.
CO2	SCO2<8%
MgO	Sulfat kislotali parchalashda: (SMgO/SP2O5) 100<7-8% superfosfat olishda (S MgO/SP2O5) 100<5-6% EFK olishda Xlorid va azot kislotali parchalashda va termofosfatlar olishda ta’siri kam.
SiO2	Sulfat kislotali parchalashda: O‘g‘it tarkibida P2O5 kamayadi Azot kislotali parchalashda kislota sarfini ko‘paytiradi Filtratsiya jarayonini yomonlashtiradi P2O5 yo‘qolishini ko‘paytiradi.
Donadorlangan tarkibi	Elementar fosfor olishda 10-70 mm.

2.7 – jadval
Fosfat turlari va tarkibi

№	Fosfat	P2O5	CaO	MgO	P2O3	CO2	F2	Xlorid eritmasi erimaydigan qoldiq	CaOb P2O5
1	Xibin apatit konsentrati (flot)	39,4	52	0,1-0,2	1-2	-	2,8-3,1	0,2-1,5
2	Kovdormagnetli apatit; madan; Flot konsentrati	7 35,3	16 53,5	14 2,5	31 0,6-1,9	- 3-7	0,9 0,8-1,2	0,4-2,4
3	Qoratog‘ fosforiti; madan Flot konsentrat	16-28 28,5	27-44 41	0,4-4,2 2,7-3,4	2,1-3,5 2,2	2-10 3,8	1,5-2,3 2,9	13
4	Florida fosforiti (AQSH)	30,36	45-50	0,1-1	1,4-3,5	1,5-1,4	3,3-4	7-10

2.8 - jadval
Markaziy qizilqum fosforitlari

№	Fosforit turlari	P2O5	CaO	Al2O3	Fe2O3	MgO	F	CO2
1	Fosforit uni	17,65	47,48	1,22	2,47	1,75	1,81	15,20
2	Yuvilgan konsentrat	24,08	46,39	0,35	0,48	0,94	2,48	9,21
3	Chang fraksiyasi	18,54	44,72	0,95	0,18	0,8	2,22	14,80
4	Termik konsentrat	27,26	53,36	1,3	0,51	0,61	2,91	2,41
5	Minerallashgan massa	13,75	43,99	1,31	1,44	0,70	1,91	19,26

Tabiiy fosfatlarni sulfat kislotali parchalash natijasida sulfat kislota stexiometrik me’yoriga karab maxsulot sifatida oddiy superfosfat, kush suferfosfat va ekstraksion fosfat kislota (EFK) olinadi.

2.8. TABIIY FOSFATLARNI SULFAT KISLOTALI PARCHALASHNING UMUMIY FIZIK-KIMYOVIY ASOSLARI

Tabiiy kalsiy fosfatlarning kislotalar bilan parchalanishidan fosfor kislotasi va kalsiyning tegishli tuzlari hosil bo‘ladi. Kalsiyli tuzlari suvda yaxshi eriydigan kislotalar (masalan, nitrat yoki xlorid kislota) ishlatilganda olingan eritmalarni o‘g‘itga aylantirish, o‘simliklar tomonidan uzlashmaydigan yoki kiyin uzlashadigan fosfatli birikmalarga aylanishiga olib keladigan kimyoviy o’zgarishlarni oldini olish uchun kalsiyning bir qismini ajratib olish yoki bog‘lash orqali amalga oshiriladi. Bundan farqli ularok, fosfatlarni sulfat kislotali parchalashda ajraladigan suvda kam eruvchi kalsiy sulfat qattiq fazaga o‘tadi; o‘g‘it tarkibida ballast (keraksiz qo‘shimcha) sifatida katnashishi yoki eritmadan ajratib olinishi mumkin. Birinchi xolatda oddiy superfosfat, ikkinchisida esa ekstraksion fosfat kislota olinadi.
Tabiiy fosfatlarni sulfat kislota bilan ishlov berilganda, ftorapatit:
fosfat kislota olishda:
Сa₅(РO₄)₂F + 5Н₂SO₄ + 5nН₂O ⁼⁼ ZН₃RO₄ + 5СaSO₄*nН₂O + НF
superfosfat olishda:
2Сa₅(РO₄)₃F + 7Н₂SO₄ + ZН₂O = ZСa(Н₂РO₄)₂*Н₂O + 7СaSO₄ + 2НF
reaksiya tenglamalari bo‘yicha parchalanadi.
Shu bilan bir vaktda fosfatli xom ashyo tarkibidagi boshqa minerallar: kalsit, dolomit, temir- va alyumosilikatlar ham parchalanadi. Masalan:
СaMg(SO₃)₂ + 2Н₂SO₄ + (n-2)Н₂O = СaSO₄*nН₂O + MgSO₄ + 2SO₂
K₂O*Na₂O*A1₂O₃*2SiO₂ + 5Н₂SO₄ = Na₂SO₄ + K₂SO₄ +Al₂(SO₄)₃ + 2SO₂ + 5H₂O

Kremniy dioksid НF bilan ta’sirlashib, SiF₄ hosil qiladi:

SiO₂ + 4НF ⁼ SiF₄ + 2Н₂O
SiF₄ ning bir qismi gazli fazaga o‘tadi, kolgan qismi esa eritmada qoladigan geksaftorsilikat kislotaga aylanadi:
SiF₄ + 2НF = Н₂ SiF₆
Tarkibida kislotada eruvchan ko‘p miqdordagi magniy, alyuminiy, temir birikmalari bo‘lgan tabiiy fosfatlar sulfat kislotali ishlov berish uchun yaroksizdir. Ayniqsa temir tutgan qo‘shimchali minerallar yaroksiz xisoblanadi.
hosil bo‘ladigan temir fosfatlari barkaror tuyingan eritmalarga aylanib, ulardan asosan FeРO₄*2Н₂O shaklida kristallanish sekin kechadi. Buning okibatida fosfat kislota olishda kalsiy sulfat cho’kmasi bilan birgalikda erimaydigan temir fosfati shaklida Р₂O₅ ning bir qismi yukotilishi xisobiga uning unumi kamayadi;
superfosfat olishda esa maxsulotdagi suvda eriydigan Р₂O₅.-, ning miqdori kamayadi, chunki uning ma’lum ulushi o‘simliklarga qiyin o’zlashadigan, sitratli eritmada qisman eriydigan FePO₄*2Н₂O shakliga o‘tadi. Eritmadan kiyin eriydigan shaklga o‘tish Р₂O₅, ning retrogradakiyasi deyiladi. Shu boisdan sulfat kislotali parchalashda tarkibida ko‘p miqdorda temir tutgan fosforitlar ishlatilmaydi.
Rudalarni oldindan oksidlovchilik atmosferasida 850-1150°C haroratda qizdirish Fe(II) birikmalari - gyotet FeO(OH), gidrogyotet FeO(OH)*nH₂O larning kislotalarda kiyin eriydigan gematit Fe₂O₃, magnetit FeFe₂0₄ va boshqa birikmalarga aylanishiga olib keladi. Lekin, xattoki uzok vakt kizdirish ham bu qo‘shimchalarning tayyor maxsulot sifatiga va ishlab chiqarishning texnologii kursatkichlariga salbiy ta’sirini tuda bartaraf eta olmaydi. Shuning uchun sulfat kislotali parchalash jarayonida, odatda, tarkibidagi Fe₂O₃:P₂O₅ ogirlik nisbati 0,08 dan katta bo’lmagan ruda va konsentratlar kullaniladi; bunda Р₂O₅, retrogradatsiyasi sezilarsiz darajada bo‘ladi.
-Fosfatli rudalardagi karbonatlar - kalsit, dolomit qo‘shimchalari ularning parchalanishi uchun qo‘shimcha miqdordagi sulfat kislota sarflanishiga, SO₂ ajralishi xisobiga reaksion jixozlarda ko‘p miqdordagi kulik hosil bo‘lishiga, buning natijasida esa ular ish unumining pasayishiga olib keladi. Kalsit va dolomitning parchalanishi natijasida superfosfatdagi usiz ham unchalik katta bo’lmagan P₂O₅ konsentratsiyasini kamaytiruvchi yoki fosfat kislota olishdagi tashlandiq gips miqdorining oshiruvchi qo‘shimcha miqdordagi kalsiy sulfat hosil bo‘ladi.
Rudani kuydirish natijasida karbonatlar parchalanadi va SO₂ yo’qotiladi. Shuning uchun kuydirilgan ruda ishlatilganda ko‘piklanishning oldi olinadi. Ko‘piklanishni birdaniga kamaytirishning boshqacha usuli, bu reaktorga uzatiluvchi rudalarni tashish moslamalari (shnek yoki lentali transportyor) da uncha ko‘p miqdorda bo’lmagan sulfat yoki fosfat kislotalar bilan namlash xisoblanadi. Bunda karbonatlarning asosiy qismi parchalanib bo‘ladi.
Rudalarni kislotali parchalanishida uning tarkibidagi magniy birikmalari xom ashyoni yuqori parchalanish darajasiga erishishda tuskinlik kiluvchi va olinadigan maxsulot sifatini yomonlashtiruvchi suvda eruvchan magniy sulfat va fosfatlariga aylanadi. Shuning uchun tarkibida ko‘p miqdorda magniy tutgan xom ashyodan uni kimyoviy boyitish orqali yuqotish lozimdir.
Tabiiy fosfatlarni sulfat kislotali parchalash jarayonining texnologik parametrlarini tanlash uchun СaSO₄ - Н₃РO₄ - Н₂O sistemasining xossasi asos xisoblanadi. Bunda kalsiy sulfat uch xil: bitta suvsiz (angidrit СaSO₄) va ikkita kristallogidrat [yarimgidrat (polugidrat) yoki bassanit СaSO₄*0,5H₂O va digidrat yoki gips СaSO₄*2Н₂O] shaklida mavjud bo‘lishi mumkin. Ko’rsatilgan shakllar kristallanishining haroratli va konsentratsiyali soxalari - (fosfat kislotadagi ularning eruvchanlik nisbatlari yoki eritma ustadagi suv bug‘i bosimi va gipsninig yarimgidratga yoki angidritga va yarimgidratning angidritga aylanishdagi qaytar reaksiyalar dissotsiatsiya bosimining nisbati orqali aniqlanadi.
Misol sifatida kalsiy sulfatning 80°C dagi eruvchanlik izotermasi 2.3 - rasmda keltirilgan. Tasvirdan kurinadiki, eritmadagi fosfat kislotaning miqdori ortib borishi bilan uchta modifikatsiyaning barchasini eruvchanligi dastlab ortib boradi, 16-22% Р₂O₅ da maksimumga erishadi va so‘ngra pasayadi. 80°C da angidrit minimal eruvchanlikka ega bo‘ladi, uning uzi, shuning uchun qattiq faza bilan muvozanatga sabab bo‘ladi. 33,3% dan kam Р₂O₅ to‘ingan eritmalarda metastabil gips (metastabil kristallogidratlar izotermalari kesishgan a nuqtada) bevosita angidritga aylanadi;
nisbatan yuqori konsentratsiyali eritmalarda dastlab gipsning kam eriydigan yarimgidratga konversiyasi sodir bo‘ladi, shundan keyin yarimgidrat angidritgacha degidratlanadi. Bu o’zgarishlar stabilligi kam fazaning asta-sekin erishi va shu bilan bir paytda eritmadan stabilligi yuqori fazaning kristillinishi yo’li bilan sodir bo‘ladi.