v
ə Dərbənd dialektlərindən bəzi nümunələr vermişdir. Azər-
baycan dilinin dialekt v
ə şivələrinin
tədqiqinə həsr olunmuş
ayrıca tədqiqat əsərini isə N.Aşmarin 1926-ci ildə nəşr etdir-
mişdir. Belə ki, onun “Nuxa şəhəri türk şivələrinin ümumi ic-
malı” adlı əsəri dialektoloji tədqiqatların tarixində ilk mono-
qrafik
əsər sayılır. Aşmarinin ümumi rəhbərliyi altında yerlərə
gönd
ərilən proqram və təlimat əsasında 1930-cu ilə qədər Nax-
çıvan bölgəsi də daxil olmaqla Azərbaycanın müxtəlif dialekt
v
ə şivələrinə aid 60 minə yaxın leksik vahid toplanmışdır. Top-
lanan materiallar
əsasında “Azərbaycan türk xalq şivələri lü-
ğəti” adlı əsərin birinci cildi (A hərfi) və ikinci cildi (B hərfi)
1930-cu ild
ə nəşr olundu. XX əsrin 30-cu illərində ilk elmi
dialektoloji t
ədqiqat aparan İdris Zaman oğlu Həsənovun fəa-
liyy
əti də diqqəti cəlb edir. Amma o 1937-ci il repressiyasına
qurban getdiyi üçün bu iş yarımçıq qalmışdır. Azərbaycan elminə
böyük z
ərbə vuran 37-ci il hadisələrindən
sonra bu sahədə bir
müdd
ət sakitlik olmuş, elmi tədqiqat aparılmamış, nəhayət, 1943-
cü ild
ə akademik M.Şirəliyev “Bakı dialekti” mövzusunda
doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. 1945-ci ildə Azərbay-
canda Elml
ər Akademiyasının təşkil olunması və ondan az sonra
Dil v
ə Ədəbiyyat İnstitutunun yaradılması dialektologiya sahə-
sind
ə elmi tədqiqatların canlanmasına səbəb olmuşdur.
Bu elmi araşdırmalar fonunda 50-ci illərdə Azərbaycan
Respublikasının dialektoloji baxımdan zəngin bölgələrindən
biri
olan Naxçıvan Muxtar Respublikasının dialekt və şivələri
d
ə elm adamlarının diqqətini çəkmişdir. 1950-55-ci
illərdə əsa-
s
ən akademiyanın dilçi alimləri tərəfindən ekspedisiya yolu ilə
bölg
ənin dialekt və şivələrinə aid külli miqdarda dil materialı
toplanmışdır. Təfsilata varsaq 1950-ci ildə B.M.İbrahimov,
K.T.Ramazanov, T.B.H
əmzəyev, A.Bayramov, A.Ə.Aslanov
5
v
ə E.M.Əlibəyzadə Ordubad rayonunun Aza, Bist, Biləv,
V
ələver, Vənənd, Dəstə, Dırnıs, Əylis, Kələki, Kotam, Gənzə,
Nüsnüs, Sabirdiz
ə, Tivi və yenə həmin ildə B.M.İbrahimov,
K.T.Ramazanov, T.B.H
əmzəyev, H.A.Bayramov, A.Ə.Aslanov
v
ə E.M.Əlibəyzadə Culfa rayonunun Bəyəhməd, Bənəniyar,
Qazançı, Qızılca, Əbrəqunus, Ərəfsə, Ərəzin, Kırna, Saltaq,
L
əkətağ, Milax, Noraşen (Göydərə), Teyvaz, Xanağa (Xanə-
gah), Camaldın, Yaycı şivələrini, 1951-ci ildə K.T.Ramazanov,
T.B.H
əmzəyev Noraşen (Şərur) rayonunun Alışar, Axura, Qa-
rabağlar, Qıvraq, Dəmirçi, Dizə, Yengicə, İbadulla, Kürçülü,
Maxta, Püsyan, S
ədərək, Xanlıqlar, Çərçiboğan, Yaycı şivələ-
rini, 1953-cü ild
ə R.Ə.Rüstəmov, B.M.İbrahimov, K.T.Rama-
zanov, T.B.H
əmzəyev və R.Ə.Süleymanov Şahbuz rayonunun
Aşağı Qışlaq, Badamlı, Biçənək, Əzizbəyov, Keçili, Kolanı,
K
ənd Şahbuz, Külüs, Kükü, Mahmudoba, Məzrə, Nurs,
Re
meşin, Sələsüz, Tırkeş, Şada şivələrini, 1954-cü ildə
R.Ə.Rüstəmov, B.M.İbrahimov, K.T.Ramazanov, T.B.Həmzə-
yev Nax
çıvan rayonunun (Babək) Qaraçuq, Qoşadizə, Didivar,
Nehr
əm, Cəhri, Çeşməbasar, Sirab, Şəkərabad, Naxçıvan
(şəhər) şivələrini öyrənmişlər. 1955-ci ildə prof. M.Ş.Şirəli-
yevin,
R.
Ə.Rüstəmov, B.M.İbrahimov, K.T.Ramazanov,
M.İ.İslamovun iştirakı ilə yekunlaşdırıcı ekspedisiya Naxçıvan
Muxtar Res
publikasında çalışmışdır.
Dialektoloji t
ədqiqatlardan aydın olur ki, Azərbaycan, o
cüml
ədən Naxçıvan dialekt və şivələri uzun
müddət üç isti-
qam
ətdə öyrənilmişdir:
1. Az
ərbaycan, həmçinin Naxçıvan dialekt və şivələrinin
monoqrafik t
ədqiqidir ki, bu sahədəki işlər prof. M.Şirəliyev,
R.Rüst
əmov və K.Ramazanov tərəfindən tərtib olunmuş və 1956-
cı ildə çapdan çıxmış “Azərbaycan dili dialekt və şivələrinin
6
monoqrafik t
ədqiqinə aid proqram” əsasında aparılmışdır.
2. Az
ərbaycan və Naxçıvan MR dialekt və şivələrinin
dilçilik coğrafiyası əsasında öyrənilməsidir ki, bu sahədəki işlər
M.Şirəliyev və R.Rüstəmov tərəfindən tərtib olunan və 1958-ci
ild
ə çapdan çıxmış “Azərbaycan dilinin dialektoloji atlasının
t
ərtibi üçün toplanmış materialların proqramı” əsasında aparıl-
mışdır.
3. Az
ərbaycan, o cümlədən Naxçıvan MR dialekt və şi-
v
ələrinin lüğətinin tərtib olunmasıdır ki, bu istiqamətdə də
xeyli işlər görülmüşdür.
Bu t
ədqiqat işlərini quran elm adamları təkcə 5
ildə Nax-
çıvan dialekt və şivələrinə aid material toplamaqla kifayət-
l
ənməmiş, bu tədqiqatın nəticələri ayrı-ayrı elmi məqalələrdə
öz
əksini tapmışdır. Dialekt materialları ümumiləşdirilib kitab
halına salınanadək dialektoloqlarımızın bu istiqamətdə çap
etdirdikl
əri məqalələrin bəzilərini nəzərdən keçirək: prof.
M.Şirəliyevin “Naxçıvan dialekti (ümumi qeydlər)”, “Şahbuz
şivələrinin fonetikası”, T.B.Həmzəyev “Ordubad
rayonu dia-
lektinin fonetik xüsusiyy
ətləri”, “Ordubad dialektinin leksikası
haqqında qeydlər”, “Ordubad dialektinin morfologiyasına aid
b
əzi qeydlər”, K.T.Ramazanovun “Noraşen rayonu şivələrinin
b
əzi xarakterik morfoloji xüsusiyyətləri haqqında”, R.Ə.Sü-
leymanovun “Ordubad v
ə Culfa rayon şivələrinin
leksik xü-
susiyy
ətləri”, R.Rüstəmovun “Şahbuz şivələrinin sintaksisi”,
A.H
əsənovun “Ordubad dialektinin bəzi xarakterik leksik və
morfoloji xüsusiyy
ətləri” və s.
H
əmin dövrdə yuxarıda göstərilən elmi
məqalələrin nəşri
Naxçıvan dialekt və şivələrinin geniş tədqiqi istiqamətində atılan
əməli addımlar idi. Məhz bu araşdırmaların ümumi yekunu olaraq
1962-ci ild
ə M.Şirəliyevin redaktorluğu ilə “Naxçıvan MSSR-in
7